Nie żyje Jan Ciechanowicz – chciał autonomii dla Polaków na Wileńszczyźnie i Kresach Wschodnich [+VIDEO]

10 stycznia zmarł Jan Ciechanowicz. Jeden z inspiratorów przebudzenia narodowego Polaków na Wileńszczyźnie, który reprezentował ich w ostatnim parlamencie ZSRR.

Informację o śmieci naukowca i działacza społeczno-politycznego przekazał Rafał Mossakowski z Centrum Edukacyjnego Powiśle w Warszawie, powołując się na rodzinę zmarłego. Mossakowski przeprowadzał w ostatnich latach wywiady z Ciechanowiczem.

Jan Ciechanowicz najbardziej znany był ze swojej działalności w latach 1989-1991 kiedy to wystąpił na scenie rozpadającego się Związku Radzieckiego i wybijającej się na niepodległość Litwie jako działacz polityczny. Historia jego życia odzwierciedlała wielkie aspiracje części polskiej inteligencji z Wileńszczyzny, które Ciechanowicz wyrażał najbardziej radykalnym głosem i ich krach, tym dotkliwszy dla poszczególnych działaczy im większe były ich narodowe i polityczne aspiracje.

Ciechanowicz urodził się w Wornianach na terenie obecnej Białorusi w 1946. Ojciec był wcześniej zarządcą eksperymentalnego gospodarstwa Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Ciechanowicz początkowo studiował w republice radzieckiej w jakiej się urodził – w Mińsku. Potem jednak ukończył studia z dziedziny nauk społecznych Wilnie.

Litewska SRR była jedyną republiką w ramach Związku Radzieckiego, w której istniały elementarne instytucje życia narodowego dla Polaków. Przede wszystkim w postaci szerokiej sieci szkół z polskim językiem nauczania. Ciechanowicz była nauczycielem w takich szkołach w Duksztach i Mejszagole w latach 1970-1975. Potem wybrał karierę naukową jako wykładowca filozofii, etyki i religioznawstwa w Wileńskim Państwowym Instytucie Pedagogicznym (1975–1983), wykładowca filozofii w Wileńskim Uniwersytecie Państwowym (1975–1976), docent w Litewskiej Filii Moskiewskiej Akademii Nauk Społecznych w Wilnie (1983–1986) i w końcu docent Katedry Filozofii Wileńskiego Państwowego Instytutu Pedagogicznego (1986–1991).

Jako przedstawiciel nieliczne wówczas warstwy polskiej inteligencji Wileńszczyzny Ciechanowicz podjął współpracę z “Czerwonym Sztandarem”, jedynym dziennikiem prasowym wydawanym w ZSRR w języku polskim. Bez względu na zideologizowanie jego przekazu w duchu marksizmu-leninizmu, gazeta była promotorem używania języka polskiego oraz dostarczała polskiej społeczności wiadomość z życia lokalnego podwileńskiej prowincji integrując ją. Wraz z ogłoszeniem przez Michaiła Gorbaczowa polityki pieriestrojki i głasnostii w połowie lat 80 XX w., co oznaczało stopniowe kruszenie cenzury, “Czerwony Sztandar” stał się trybuną miejscowych polskich intelektualistów i działaczy coraz szerzej promujących polską tożsamość narodową i wysuwających coraz dalej idące postulaty obrony interesów polskich mieszkańców Wileńszczyzny. Miarą ich wpływu był fakt, że gazeta miała ponad 50 tys. nakładu.

Jan Ciechanowicz był prawdopodobnie pierwszym, który otwarcie, na łamach “Czerwonego Sztandaru” pisał o konieczności powołania ogólnorepublikańskiej organizacji polskiej mniejszości narodowej. Nie było więc przypadku w tym, że znalazł się w maju tegoż roku wśród założycieli Stowarzyszenia Społeczno-Kulturalnego Polaków na Litwie akredytowanego przy Litewskim Funduszu Kultury, które w 1989 r. przekształciło się w całkowicie niezależny Związek Polaków na Litwie.

Już wcześniej Ciechanowicz stał się znany jako publicysta. Jeszcze 9 kwietnia 1987 r. opublikował na łamach „CzSz” artykuł „Skąd tu jesteśmy?” w którym przedstawił swoje poglądy dotyczące etnogenezy Polaków na Wileńszczyznie, kontestujące powszechną wśród litewskich elit akademickich teorię „spolonizowanych Litwinów”,  co spotkało się z ostrą krytyką litewskich intelektualistów na łamach tego samego prasowego organu. Gdy 12 listopada 1988 r. Ciechanowicz, goszcząc w Mejszagole z odczytem przy okazji zebrania założycielskiego miejscowego koła SS-KPL, powtórzył swoje tezy przy okazji wzywając także do asertywnej postawy i działań na rzecz realizacji praw polskiej mniejszości narodowej, w prasie litewskiej opublikowana została pokaźna liczba artykułów publicystów i listów czytelników, niezwykle krytycznych wobec Ciechanowicza, wzywających do jego „izolacji” a nawet usunięcia z pracy. Wystąpienie Ciechanowicz określono jako “antylitewskie” i „antypaństwowe”. Ukazały się one zarówno w organizacyjnym biuletynie niepodległościowego, opozycyjnego Sąjūdisu jak i tytułach związanych z Komunistyczną Partią Litwy.

Wiosną 1989 r. Ciechanowicz wystartował w wyborach do nowo powstającej izby Rady Najwyższej Związku Radzieckiego – Związku Deputowanych Ludowych. Jako pierwsze w historii ZSRR były to wybory konkurencyjne. W swoim okręgu pokonał i kandydatów partyjnych, i samego wiceszefa Sajudisu Virgiliusa Čepaitisa, prawą rękę Vytautasa Landsbergisa. W ostatniej turze wyborów zdobył w zamieszkałym przez Polaków okręgu wyborczym pod Wilnem sześć razy więcej głosów niż Čepaitis.

Wskutek interwencji I sekretarza KC Komunistycznej Partii Litwy Algirdasa Brazauskasa Ciechanowicza nie dopuszczono do głosu w czasie pierwszej sesji nowej izby radzieckiego parlamentu. Jego przemówienie zostało jednak zamieszczone w oficjalnym protokole obrad. W radzieckim parlamencie domagał się zapewnienia mniejszościom realnego prawa do używania języków ojczystych jako urzędowych w miejscu zwartego zaludnienia czy kreowania autonomicznych jednostek terytorialnych na takich obszarach. Podczas trzeciej sesji Zjazdu (12-15 maja 1990) Ciechanowicz wszedł w ostrą polemikę z wpływowym kierownikiem Działu Spraw Międzynarodowych KC Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego Walentinem Falinem w kwestii zagadnień historycznych.

Nagonki ze strony litewskich komunistów i niepodległościowców oraz ich ostre i negatywne stanowisko wobec kolejnych postulatów różnych przedstawicieli polskiej wspólnoty na Wileńszczyźnie spowodowały szybką radykalizację poglądów Ciechanowicza. W 1990 r będzie on już wysuwał postulat stworzenia Wschodnio-Polskiej Republiki Radzieckiej czy Republiki Wschodniej Polski z wszystkim ziem należących do II Rzeczpospolitej. W wywiadzie dla naszego portalu przeprowadzonym w 2016 r. Ciechanowicz deklarował, że celem tej koncepcji było przygotowanie Polaków na dawnych Kresach na rozpad Związku Radzieckiego i próba związania tych ziem z Polską. Z drugiej strony przedstawiał on tak radykalny postulat jako element politycznej licytacji. Takim tonie wypowiedział się na zjeździe polskich autonomistów w Ejszyszkach 6 października 1990 r., gdzie zaproponował on także, jako jedyny z zebranych, utworzenie “oddziałów obrony terytorialnej” mających być siłą bezpieczeństwa dyskutowanej polskiej autonomicznej jednostki terytorialnej na Litwie. Delegaci zjazdu proklamowali jednak Polski Kraj Narodowo-Terytorialny w granicach Litwy, a postulat powołania oddziałów obrony został zignorowany. Kresy.pl jako pierwsze publikują fragmenty wystąpienia Ciechanowicza z tego zjazdu.

Czytaj także: Ruch autonomiczny Polaków na Litwie 1989-1991. Reasumpcja

Ze względu na radykalizm poglądów Ciechanowicz znalazł się na marginesie ruchu autonomistycznego. Nie wchodził w skład jego organów. 3 maja 1990 r. ogłosił w Wilnie powstanie Polskiej Partii Praw Człowieka, która miała w programie “tworzenie w składzie poszczególnych republik radzieckich polskich obwodów autonomicznych, ewentualnie utworzenie (na terenach przyłączonych do ZSRR w 1939 roku) Wschodnio-Polskiej Republiki w składzie ZSRR jako gwaranta uniknięcia w stosunku do Polaków radzieckich stosowanej od lat polityki ograniczania praw człowieka, półprzymusowej asymilacji, apartheidu i dyskryminacji”. Partia, nigdy nie zarejestrowana przez organy ZSRR czy Litwy pozostała tworem wirtualnym.

Czytaj także: Statut Wileńskiego Polskiego Kraju Narodowo-Terytorialnego z 1991 r. – historyczny dokument 

W 1991 r. Ciechanowicz ostro krytykował polityków litewskich, na co ci reagowali ukazując go jako politycznego stronnika Związku Radzieckiego i sprzymierzeńca “konserwatywnych” elementów w Moskwie. Popierające Sajudis, a nie Polaków na Wileńszczyźnie elity III RP przyjęły litewską narrację. Całymi latami w licznych publikacjach ukazujących się polskiej prasie, książkach, cybersferze, nawet na polskiej Wikipedii, Ciechanowicz był ukazywany jako sojusznik kół przywódczych ZSRR, co nie miało nic wspólnego z rzeczywistością.

Po upadku Związku Radzieckiego, w nowej Litwie dla Ciechanowicza nie było już miejsca. Otoczony ostracyzmem społecznym wyemigrował do Polski. Był w niej wykładowcą na kilku uczelniach miedzy innymi Wyższej Szkole Pedagogicznej i Uniwersytecie Rzeszowskim. Oddał się badaniom w zakresie historii, filozofii, filologii, socjologia, politologii, religioznawstwa. Napisał ponad 1000 artykułów naukowych i kilkudziesięciu książek wydanych w siedmiu krajach. Zmarł w Kłodzku.

W 2016 r. udzielił naszemu redaktorowi obszernego wywiadu na temat swojej działalności politycznej w czasach przełomu.

Kresy.pl