Archive Category: Architektura

Neobanderowcy z Czarnego Komitetu postanowili „poprawić”…

Kościół katolicki, z pocz. XX w., obecnie opuszczony, w ruinie. Z prawej strony nawy potężna dwukondygnacyjna wieża z hełmem. Fasada zwieńczona falistym szczytem z płaskorzeźbą Matki Bożej. Ściany opięte szkarpami. Wewnątrz przetrwały ornamentalne i figuralne freski oraz polskie inskrypcje. Zbigniew Hauser Kłodno Wielkie należało do parafii rzymskokatolickiej w Żółtańcach. W roku 1860 staraniem ks. Jana Kowalskiego i funduszom Juliany Wandy hr. Caboga z Biłki Szlacheckiej wzniesiono w Kłodnie murowaną kaplicę. W latach 1874-1875 zbudowano dzwonnicę i plebanię. W początkach XX wieku mieszkańcy wsi zaczęli starania o utworzenie własnej parafii, co mimo oporu proboszcza Żółtaniec powiodło się. W 1907 r. powołano ekspozyturę parafialną w Kłodnie Wielkim. W roku 1915 parafię objął wyświęcony rok wcześniej, ks. Michał Kąkoliński. Dzięki jego zaangażowanie i funduszom ks. Seweryny Sapiehy w latach 1927-1934 zbudowano nowy kościół w Kłodnie Wielkim. Pieniądze na budowę pochodziły także ze składek mieszkańców Kłodna. W 1934 roku kościół został konsekrowany pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża. Kościół w Kłodnie Wielkim zaprojektował w 1932 r. architekt Alfred Broniewski. Architektura kościoła jest przykładem tendencji neobarokowej, w ramach tzw. nurtu narodowego. Kościół charakteryzuje bogate zróżnicowanie bryły, linearne kształtowanie ścian za pomocą płaskich pilastrów i lizen oraz stosowaniem fantazyjnych szczytów. Na uwagę zasługuje bogata dekoracja malarska wnętrza kościoła, ilustrująca podstawowe prawdy wiary. Autorem fresków jest prawdopodobnie Jan Bukowski. Kościół w Kłodnie Wielkim jest stosunkowo dobrze zachowany, choć degradacji uległo cebulaste zwieńczenie wieży. Kościół obecnie przejęty został przez odradzającą się parafię grecko-katolicką i trwają starania nad jego restauracją. Wikipedia.pl

Kościół św Piotra i Pawła ufundowany w 1450 r. przez Piotra Montygierdowicza, jest jednym z najstarszych zabytków budownictwa łacińskiego na Wołyniu. Przez pewien czas był zborem kalwińskim. Przebudowany w 1612 r. w stylu renesansowym. Zdewastowany po 1945 r., zwrócony wiernym w stanie ruiny i odbudowany. Kamienny, na planie krzyża, ze sklepieniami krzyżowymi. Zbigniew Hauser

Drewniana cerkiew cmentarna Zwiastowania NMP z XVIII wieku.

Dawny kościół katolicki. Ufundowany w 1600 r. przez Hieronima Sieniawskiego, podczaszego koronnego, konsekrowany powtórnie w 1741 r. Od 1760 r. działało tu bractwo Św. Trójcy. W 1812 r. ks. Adam Czartoryski ufundował dzwonnicę i 10 ołtarzy. Kościół był czynny jeszcze po 1945 r., obecnie w ruinie. Świątynia na planie krzyża stoi na wzniesieniu wzmocnionym ścianą oporową. Dawniej na dachu była niewielka kopuła na ośmiobocznym bębnie. W 1991 r. w miejscu ołtarza głównego parafianie umieścili obraz Matki Bożej. Zbigniew Hauser

Zamek w Ostrogu został założony we wczesnym średniowieczu. Za czasów księcia Konstantego Ostrogskiego uzyskał kształt późnorenesansowy. Po wygaśnięciu Ostrogskich przechodził kolejno do Zasławskich, Lubomirskich, Sanguszków i Małachowskich. Na początku XIX w. na terenie zrujnowanego zamku wzniesiono dwór. Zamek restaurowano w l .1913-1915 i po 1945 r. Założenie ma nieregularny plan. Najstarsza jest wieża Murowana, czworoboczna, półkolistym występem wzmocnionym przyporami. Z XVI w. pochodzi Nowa Wieża - okrągła, trójkondygnacyjna baszta. W Wieży Murowanej mieści się Muzeum Krajoznawcze. Zbigniew Hauser

Budowę Wielkiej Synagogi w Brodach rozpoczęto w 1746 r. Powstała z pieniędzy Jakuba Ickowicza, syn Izhaka Krukiwera. Synagoga spłonęła w pożarze z 1859 r., który strawił większą część Brodów. Ucierpiała także w I i II wojnie światowej. Po remoncie przeprowadzonym w latach 60-tych XX w., była wykorzystywana jako magazyn. Obecnie w stanie szybko postępującej ruiny.

Liceum Krzemienieckie i kościół licealny. Szkołę założył Tadeusz Czacki, ówczesny wizytator placówek oświatowych guberni wołyńskiej, podolskiej i kijowskiej, przy udziale Hugona Kołłątaja. Mieściła się w siedzibie dawnego kolegium jezuickiego w zespole architektonicznym pałacu Wiśniowieckich, który po kasacie zakonu przejęła Komisja Edukacji Narodowej. Szkoła miała pełnić funkcję ośrodka edukacyjnego i kulturalnego dla południowo-wschodnich Kresów byłej Rzeczypospolitej, oferując wykształcenie od elementarnego poprzez średnie, zawodowe, aż do półwyższego. Pierwszym dyrektorem placówki został Józef Czech. Pierwotna nazwa szkoły, Gimnazjum Wołyńskie, obowiązywała do 1819 r., potem ranga placówki wzrosła, a jej nazwę zmieniono na Liceum Krzemienieckie. Już jako liceum szkoła mogła nadawać niższe tytuły naukowe. Liceum szczyciło się bogatą biblioteką opartą na księgozbiorze Stanisława Augusta Poniatowskiego. W roku 1825 biblioteka miała blisko 31 000 ksiąg (bez dubletów) ? w czym wielka zasługa Tadeusza Czackiego. Po upadku powstania listopadowego Liceum Krzemienieckie zostało zamknięte przez władze carskie. Część kadry oraz większość majątku szkoły wchłonął tworzący się właśnie Uniwersytet Kijowski, natomiast biblioteka krzemieniecka (jedna z najcenniejszych i najbogatszych w ówczesnej Polsce) oraz bezcenna galeria Stanisława Augusta Poniatowskiego zostały zrabowane i umieszczone w Kijowie. Biblioteka ta stała się początkiem dla utworzenia Narodowej Biblioteki Ukraińskiej w Kijowie. Na mocy dekretu marszałka Józefa Piłsudskiego z 1920 r. dawne Liceum Krzemienieckie wznowiło działalność w roku 1922, jako zespół szkół. Była ona kontynuowana do roku 1939. 28 lipca 1941 r., wkrótce po zajęciu Krzemieńca przez wojska niemieckie, Niemcy, na podstawie listy ułożonej przez nacjonalistów ukraińskich, aresztowali przedstawicieli inteligencji polskiej, głównie nauczycieli Liceum Krzemienieckiego. W dniach 28-30 lipca 1941 r. 30 osób z tej grupy zostało przez Niemców rozstrzelanych pod Górą Krzyżową. (Wikipedia.pl) Kościół licealny (pojezuicki). Ufundowany przez kasztelana krakowskiego Janusza Antoniego Wiśniowieckiego i wojewodę wileńskiego Michała Serwacego Wiśniowieckiego, w l. 1720-40 wg projektu Pawła Giżyckiego. Po kasacie zakonu był kościołem parafialnym. Od 1832 r. cerkiew prawosławna. Usunięto wtedy dawne wyposażenie i zamalowano freski. Rewindykowany w 1920 r. Za czasów sowieckich zamieniony w salę sportową, na koniec przejęty przez Ukraińską Cerkiew Autokefaliczną. Zbigniew Hauser

Cerkiew grekokatolicka Świętego Ducha. Wzniesiona w 1502 r. kosztem potylickich garncarzy. W 1736 r. część ołtarzową nakryto barokową kopułą. Drewniana, trójdzielna. Nad nawą namiotowy dach z jednym załamaniem, nad częścią ołtarzową ośmioboczna kopuła z latarnią, nad babińcem dach kalenicowy. Drzwi ozdobione artystycznie kutymi zawiasami. Wewnątrz monumentalne malowidło z l. 1620-40. Obok drewniana dzwonnica na planie czworoboku, dwukondygnacyjna, szkieletowa. Zbigniew Hauser

Dawny zamek Radziwiłłów. Założony w XV w. przez wojewodę trockiego Piotra Montygierdowicza, ok 1640 r. otoczony nowoczesnym fortyfikacjami bastionowymi. Do 1703 roku stacjonowała tu załoga książęca, później utacił znaczenie obronne. W 1760 r. Michał Kazimierz Radziwiłł przebudował go na barokową rezydencję. Odrestaurowny pod koniec XIX w. (arch. Zygmunt Grogolewski). Zdewastowany w czasie obu wojen światowych i po 1945 r. Obecnie jest tu szpital psychiatryczny. Wnętrze jest niedostępne. Przed 1939 r. sień zamkową zdobiły trofea myśliwskie. Była tu bogata biblioteka i galeria obrazów (niektóre z nich znajdują się obecnie w muzeum w Łucku). Nad bramą wjazdową wznosi się wieża zegarowa. Zbigniew Hauser

Klasztor bazylianów. Obronny zespół klasztorny założony ok. 1618 r. Obecnie jest tu cerkiew, dzwonnica, budynek mieszkalny i mury obronne z bramami i basztami. Jest to najlepiej zachowany klasztorny zespół w dawnej Małopolsce Wschodniej. Po 1945 r. był tu zakład psychiatryczny. W 1991 r. zabudowania zwrócono bazylianom i odrestaurowano. Cerkiew św. Mikołaja, wzniesiona w latach 1721-37 na planie krzyża, z kruchtą i pięcioboczną absydą. W zwieńczeniu kopuła z latarnią na ośmiobocznym bębnie. Wewnątrz freski z 1776 r. oraz cudowny obraz Matki Bożej. Obok dzwonnica, ośmioboczna, z barakową kopułą. Dwukondygnacyjny budynek mieszkalny pochodzi z 1755 r. (przebudowany w 1902 r.). Mury obronne wzniesione w XVII w., z trzema basztami w narożach, otaczają prostokątny dziedziniec. Barokową bramę wjazdową wzniesiono w 1776 r. od północy, z szerokim arkadowym przejazdem i barokowym frontem z wolutami. Zbigniew Hauser

Kościół Jezuitów. Bazylika katedralna św. Franciszka Ksawerego w Grodnie. Fundatorem kościoła był Stefan Batory, który u schyłku swego życia sprowadził jezuitów do Grodna. Stosowny zapis znalazł się w testamencie monarchy sporządzonym w Niepołomicach w 1585: "z pieniędzy na wykupno jeńców zostanie 30.000 złp., z tych 10.000 złp. oddaię na budowę kościoła i kollegium grodzieńskiego... Dobra moje przeznaczone na użytek i erekcję kollegium grodzieńskiego .. na wieczne czasy przysądzamy y leguiemy." Świątynia miała być miejscem spoczynku władcy, ale król zmarł w 1586, gdy mury były wzniesione tylko do połowy. Wieś Kundzin, nadana przez Batorego, została przeznaczona na uposażenie nowicjatu w Wilnie, kościół oddano w użytkowanie parafii farnej pw. Wniebowzięcia NMP a place wydzierżawiono. Prace budowlane przy kościele przerwano na prawie pół wieku. Inicjatywę podjął na nowo w 1621 starosta grodzieński Stanisław Kossobudzki, który zapisał jezuitom wieś Sucha Balla. W 1622 zbudowano w Grodnie dom misyjny a w 1650 otwarto kolegium ze szkołą. Budowę kościoła ze środków proboszcza grodzieńskiego, proboszcza Franciszka Dołmat-Isajkowskiego podjęto pod koniec rządów króla Władysława IV w 1647 i przerwano w 1654 po wybuchu wojny polsko-rosyjskiej. W listopadzie 1654 do Grodna przyjechał król Jan Kazimierz aby w obliczu zagrożenia a ze strony wojsk rosyjskich ciągnących na na zachód pogodzić zwaśnionych hetmanów Janusza Radziwiłła i Wincentego Gosiewskiego. Król modlił się w kościele jezuitów. Obrona Grodna jednak nie powiodła się i wojska rosyjskie zajęły miasto; opuściły je w 1659. W 1660 jezuici powrócili do swojej rezydencji wznawiając budowę kościoła. W 1664 zakon otrzymał w darze cudowny obraz Matki Boskiej przywieziony z Rzymu przez księcia Albrychta Radziwiłła; obraz został umieszczony w ołtarzu kongregacyjnym studentów i zaczął być od tego momentu nazywany "Matką Boską Studencką". W 1667 biskup wileński Aleksander Kazimierz Sapieha dokonał konsekracji niedokończonego kościoła. Po 1679 w kościele były odprawiane uroczyste nabożeństwa z okazji odbywających się w Grodnie sejmów i zjazdów. 26 grudnia 1699 powracający do Saksonii król August II Mocny zatrzymał się w Grodnie i zwiedzał kościół i kolegium jezuickie. W listopadzie 1705 król był jeszcze raz w Grodnie uczestnicząc w tzw. radzie grodzieńskiej. Razem z carem Piotrem I wziął udział w poświęceniu kościoła jezuickiego przez biskupa chełmińskiego Teodora Potockiego. Trwająca wojna ze Szwecją nie przeszkodziła jezuitom w wyposażeniu kościoła. W 1707 rzeźbiarz z Królewca Christoph Pöcher wykonał projekt ołtarza głównego i ołtarzy bocznych. Sześć z nich wykonano w Wilnie i Królewcu i przywieziono do Grodna w latach 1709-1715. W 1716 dostarczono dalsze cztery. W 1737 zbudowano i ustawiono w kościele ołtarz główny. W latach 1750-1752 kościół przebudowano i ozdobiono na nowo jego wnętrze; zbudowano ambonę i wykonano 14 fresków przedstawiających sceny z życia patrona kościoła, św. Franciszka Ksawerego. W 1761 gdański złotnik Chrystian van Hausen wykonał srebrne ramy dla obrazu Matki Boskiej Studenckiej. W 1765 ukończona została kopuła na skrzyżowaniu naw i prawdopodobnie hełmy wież. W 1768 w niszach fasady ustawiono figury św. Franciszka Ksawerego, św. Piotra i św. Pawła. W listopadzie 1774 jezuitom ogłoszono brewe kasacyjne Dominus ac Redemptor wydane przez papieża Klemensa XIV. W 1782 ich kościół stał się kościołem farnym. Kościół i zabudowania klasztorne przejęła Komisja Edukacji Narodowej. W 1782 przeniesiono do kościoła św. Franciszka Ksawerego odprawianie nabożeństw parafialnych z fary Witoldowej, uszkodzonej w wyniku pożaru; od tej kościół św. Franciszka Ksawerego stał się kościołem farnym. W latach 1960-1988 kapłani nie mogli odprawiać mszy w kościele. Pomimo to w każdą niedzielę i w święta wierni gromadzili się wokół ołtarza, zapalali świece, modlili się, śpiewali pieśni religijne i urządzali procesje. W 1988 na skutek starań ks. Tadeusza Kondrusiewicza zostało wznowione normalne życie parafialne. 25 lipca 1989 ks. Kondrusiewicz otrzymał sakrę biskupią i został ogłoszony administratorem apostolskim kościoła na Białorusi. 8 października 1989 odbył się jego ingres do kościoła św. Franciszka Ksawerego - pierwszy ingres biskupa w historii tej świątyni. 15 grudnia 1990 papież Jan Paweł II nadal kościołowi tytuł bazyliki mniejszej a 13 kwietnia 1991 erygował diecezję grodzieńską podnosząc jednocześnie kościół do rangi katedry. W lecie 2006 w ołtarzu wybuchł pożar. Przyczyną była niesprawna instalacja elektryczna. Całkowitemu zniszczeniu uległy dwie figury. W ostatnich latach kościół został objęty projektem rewaloryzacyjnym, realizowanym w ramach Programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego "Dziedzictwo Kulturowe", finansowanym ze środków ministerialnych, które pochodzą bezpośrednio z budżetu Państwa Polskiego. Katedra św. Franciszka Ksawerego jest jedną z największych barokowych świątyń na terenach dawnej Rzeczpospolitej: ma 60 m długości i 30 m szerokości. Został zbudowany jako trzynawowa bazylika z kopułą na przecięciu nawy głównej i transeptu. Płaską fasadę wieńczą dwie wieże w stylu baroku wileńskiego zwieńczone hełmami. Pomiędzy wieżami znajduje się szczyt zakończony tympanonem. Prezbiterium jest węższe od nawy głównej i oddzielone od niej zgrupowanymi pilastrami o kapitelach korynckich. W prezbiterium znajduje się okazały barokowy ołtarz główny z lat 1737-1760, w którym są rzeźby dłuta Jana Chrystiana Schmidta. Ołtarz jest dwukondygnacyjny. Każdą kondygnację wypełnia rząd kolumn, pomiędzy którymi ustawione są posągi świętych i apostołów. Pośrodku drugiej kondygnacji znajduje się figura Chrystusa. Na wierzchołku ołtarza umieszczono figury jego fundatorki, kasztelanowej mścisławskiej Konstancji z Jundziłłów Łazowej i aniołów. Całość wieńczy umieszczona centralnie promienista gloria. Ołtarz i zdobiące go rzeźby wykonane są z drewna. Boczne ołtarze przedstawiają św. Stanisława (z lewej strony) i św. Kazimierza (z prawej). Przy filarze prawej części transeptu znajduje się pomnik Antoniego Tyzenhauza, dłuta rzeźbiarza lwowskiego Tomasza Dykasa (zm. 1910). Pomnik przedstawia naturalnych rozmiarów postać kobiecą ze złoconego brązu siedzącą na stopniach z szarego marmuru i składającą dwa liście palmowe. Pośrodku pomnika znajduje się medalion brązowy z reliefem Tyzenhausa, a pod nim tablica z napisem: "ANTONI HR. TYZENHAUS, STAROSTA GRODZIEŃSKI, PODSKARBI W. KS. L., UR. 1733 - 1785. MARJA Z HR. TYZENHAUSÓW ALEKSANDROWA HR PRZEŹDZIECKA, SPEŁNIAJĄC WOLĘ OJCA I BRATA, POMNIK TEN WZNIOSŁA." Wikipedia.pl

Park dworski nieistniejącego pałacu Potockich.

Ruiny zamku Kuropatwów. Zamek został wzniesiony w II p. XVI w. przez stolnika halickiego Pawła Kuropatwę. W 1621 rezydencję złupiła wataha opryszków Hrynia Kardasza. Wtedy to Piotr Kuropatwa wzmocnił fortyfikację i przebudował wnętrza zamkowe. Pniów był wówczas najsilniejszą twierdzą broniącą Pokucia. Zamek był później własnością Cetnerów, Telefasów i Potockich, którzy porzucili zamek pod koniec XVII w. Zamek miał kształt pięcioboku z basztami w narożach, wzmocnionego od wschodu ostrogą z dwiema kondygnacjami strzelnic a od południa budynkiem bramnym. Zachowały się mury obwodowe, trzy baszty, budynek bramny, oraz fragmenty budynku mieszkalnego, a także lochy i pozostałości kaplicy. Wg tradycji zamek pniowski połączony był podziemnymi korytarzami z umocnieniami w Nadwórnej.

Pałac wybudował w 1700 r. biskup Konstanty Kazimierz Brzostowski. Gdy w 1780 r. Werki, po potwierdzeniu przez kapitułę wileńską, przeszły na własność biskupa Massalskiego, przystąpił on do rozbudowy pałacu przez dobudowanie 2 bocznych oficyn i założenie wspaniałego parku z oranżerią, w stylu francuskim. Przekazał tę rezydencję córce swego brata - Helenie Apolonii Massalskiej wychodzącej za mąż za Karola Józefa, księcia de Ligne. Architekt Wawrzyniec Gucewicz wybudował 2 położone naprzeciw siebie piętrowe oficyny w stylu wczesnego klasycyzmu, z kolumnowymi ryzalitami, a na miejscu dawnego pałacu zamierzał wznieść nowy. W tym celu rozebrano stary gmach, doprowadzono wodę i stworzono piękne obszerne ogrody. Następnym dziedzicem rezydencji był hrabia Potocki, mieszkaniec Podola, który nigdy nie myślał o zamieszkaniu na dalekiej Litwie. Sprzedał więc założenie Stanisławowi Jasieńskiemu, marszałkowi powiatu wileńskiego. Następnym właścicielem był Ludwik książę Wittgenstein, dobudował on w latach 1840?1845 obok pałacu kosztowny zimowy ogród i wspaniałe fontanny oraz powiększył oficynę o jedno piętro. Wittgenstein wybudował też kamienną drogę, która, okrążając wzgórze, prowadzi do pałacu. Sprowadził z zamku w Nieświeżu i umieścił we wnętrzach pałacowych zbroje i oręża książąt Radziwiłłów. Stworzył też największy na Litwie zbiór malarstwa, akwareli oraz rozmaitych popiersi z marmuru i rzeźb z kości słoniowej. Samo urządzenie stolarskie, które ozdabia oficyny, jest jedynym tego rodzaju na Litwie. Jako znawca i miłośnik sztuki, przez umożliwienie wstępu do swojej galerii wszystkim mieszkańcom, poniósł wielkie zasługi dla Wileńszczyzny i oswoił publiczność z nazwiskami najbardziej znanych europejskich malarzy, dał jej w XIX w. pojęcie o sztuce. Dawny wygląd pałacu przedstawiają litografie Jana Krzysztofa Wilczyńskiego, wykonane ok.1840 r. Z pierwotnego obiektu, w którym znajdowały się też kaplica, teatr domowy i obszerne sale, pozostały fundamenty i piwnice. Oficyna zachodnia zachowała się bez zmian i wykazuje charakterystyczne dla Wawrzyńca Gucewicza cechy twórczości. Z kolei oficyna wschodnia została przebudowana i powiększona, dobudowano do niej wieżę i oranżerię. Do dzieł Gucewicza należy zaliczyć też budynek stajni pałacowej z portykiem o 6 kolumnach doryckich oraz dom przed bramą pałacową, z dwukolumnowym podcieniem i kopułą, służący obecnie jako dyrekcja Parku Regionalnego Werki. Część zabudowań zajmuje Litewska Akademia Nauk. Z parku pałacowego roztacza się piękny widok na rzekę Wilię, kościół Dominikanów w Trynopolu i wyłaniające się z oddali Wilno. Jakub Czarnowski

Dawny zamek Sieniawskich, Położony na niskim wzniesieniu, oblany wodami Złotej Lipy. Budowę rozpoczął w 1554 r. Mikołaj Sieniawski. Przed 1675 r. Mikołaj Hieronim Sieniawski otoczył zamek fortyfikacjami ziemnymi, z czterema bastionami. Sieniawscy gościli tu kolejno ? króla Augusta II Mocnego, księcia Franciszka Rakoczego z Siedmiogrodu, a w 1707 r. z niesłychaną pompą podejmowali cara Piotra I. Później zamek przeszedł do Czartoryskich a następnie do Lubomirskich i Potockich. Po Rozbiorze Austriacy zamienili go na koszary. Kompletnie zrujnowany po II w. św. Przetrwała m.in. południowa ściana z bramą wjazdową (zdobioną kiedyś herbami Sieniawskich). Zbigniew Hauser

Ruiny zamku Jałowieckich. Położone na wysokim wzgórzu. Założony w XIV w., rozbudowany w l. 1550-1556 przez Jerzego Jazłowieckiego na okazałą warownię. Dwukrotnie zdobyty przez Turków. Po odzyskaniu Podola przez Polskę w 1699 r. utracił znaczenie wojskowe i popadł w ruinę.

Rezydencja Butrymowiczów w Pińsku zachowała się do naszych czasów. Barokowo-klasycystyczny pałac został zbudowany w l. 1784-90 wg projektu wileńskiego architekta Karola Schildhausa dla Mateusza Butrymowicza.