Miasto idealne, które trafiło do podręczników. 10 kwietnia 1580 roku Jan Zamoyski ogłosił plan budowy Zamościa

10 kwietnia 1580 roku kanclerz i hetman wielki koronny Jan Zamoyski ogłosił decyzję, która miała na zawsze odmienić krajobraz środkowo-wschodniej Rzeczypospolitej.

Wystawiony w Jarosławcu akt lokacyjny dał początek budowie Zamościa – miasta, które jest jednym z najświetniejszych przykładów renesansowej urbanistyki nie tylko w Polsce, lecz także w całej Europie.

Budowa miasta prywatnego w całości była rzadkością. Zamoyski nie mógł przewidzieć, że jego wizja przetrwa wieki i znajdzie miejsce w podręcznikach historii architektury.

Zamość, zaprojektowany jako nowoczesna metropolia końca XVI wieku, powstał „na surowym korzeniu”, czyli od podstaw – na niezabudowanym terenie, z dala od istniejących ośrodków miejskich. Już w początkach swojego istnienia liczył około 3 tysięcy mieszkańców, co w tamtych czasach było imponującą liczbą.

Zobacz też: Zamość: kościół świętej Barbary

12 czerwca 1580 roku król Stefan Batory zatwierdził akt lokacyjny, nadając nowemu miastu wyjątkowe przywileje: 25-letnie zwolnienie z podatków i czynszów, prawo składu, organizacji cotygodniowych targów i trzech dorocznych jarmarków. Zamościanie zostali też zwolnieni z ceł i otrzymali prawo do zakładania cechów.

Zamoyski marzył o mieście pięknym, funkcjonalnym i samowystarczalnym. Miało ono pełnić funkcję rodzinnej rezydencji, potężnej twierdzy, centrum życia kulturalnego, religijnego i handlowego. Do realizacji tej wizji zatrudnił wybitnego włoskiego architekta Bernarda Morando, który projektując Zamość, czerpał inspirację z koncepcji włoskich miast idealnych epoki renesansu.

Miasto zostało wpisane w regularny pięciobok ufortyfikowany bastionami, a jego wnętrze zorganizowano według szachownicowego układu ulic. W centrum ulokowano Rynek Wielki – majestatyczny plac otoczony kolorowymi kamienicami. Morando zaprojektował również wszystkie kluczowe budowle: pałac Zamoyskich, kolegiatę, ratusz, Akademię Zamojską oraz reprezentacyjne kamienice.

Od początku Zamość był pomyślany jako twierdza. Fortyfikacje i głęboka na kilka metrów fosa były budowane jeszcze przez czterdzieści lat po lokacji miasta.

Początkowo planowano, że mieszkańcami Zamościa będą wyłącznie katolicy. Jednak by przyspieszyć rozwój gospodarczy, Zamoyski otworzył bramy miasta dla nacji handlujących na szeroką skalę. Już w latach 1585–1589 osiedli w nim Ormianie, sefardyjscy Żydzi i Grecy. W krótkim czasie wzniesiono cerkiew grecką, kościół ormiański i synagogę – miejsca kultu, które do dziś są świadectwem wielokulturowości Zamościa. Miasto słynęło z jarmarków, nazywano je przez to „małym Gdańskiem”.

W 1589 roku Jan Zamoyski powołał Ordynację Zamojską – rodzinny majątek dziedziczny – czyniąc Zamość jej stolicą i centrum administracyjnym.

Kresy.pl/Perły Polski/zci.zamosc.pl

Czytaj też: Zamość: w miejscu polskiej pamięci narodowej pochowano banderowców