Edward Czapski

Polski Słownik Biograficzny, t. 4, Kraków 1938, s. 180-181.

Czapski Edward(1819-1888), ziemianin, sy­birak, pamiętnikarz. Ur. 29 V st. st. w Zapolu, folwarku, należącym do majątku Sawejki w pow. słuckim, ziemi mińskiej, jako najmłodszy syn Stanisława, pułkownika W. P., i Zofii z Obu­chowiczów. Pierwsze lata spędził w ojcowskich Sawejkach i w posiadłości matki w Swojatyczach (koło Baranowicz). W r. 1828 został od­dany do konwiktu oo. pijarów w Żoliborzu pod Warszawą, gdzie pozostał z obu starszymi Braćmi, Marianem i Adolfem, aź do zamknięcia zakładu w r. 1832. W r. 1833 wszyscy trzej bracia wyjechali do Berlina, gdzie Cz. uczęszczał do szkół Joachimstalu i tam zdał w r. 1840 egzamin dojrzałości. W r. 1842 został przyjęty na służbę rządową w Sekretariacie Stanu Królestwa Polskiego pod rozkazami min. Ignacego Turkułła. Lata następne spędził, zgodnie z wolą ojca, na urzędowaniu w Petersburgu i Warszawie. W r. 1846 po śmierci ojca porzucił urzędowanie i udał się w roczną podróż za granicę, następnie osiadł na Żmudzi we wsi Kałnaberż. Tu został wy­brany honorowym kuratorem szkół powiatu rosieńskiego. W r. 1852 ożenił się z Antoniną Ró­życką z Ukrainy, córką Floriana, marszałka szlachty pow. humańskiego, i Petroneli z Ru­sieckich, po czym osiadł w nowonabytym ma­jątku Wiżuny w pow. Wiłkomirskim. W r. 1861 jako delegat z gub. kowieńskiej brał udział w na­radach komitetu, zasiadającego w Petersburgu w sprawie nowego projektu opodatkowania na­pojów wyskokowych. Jednocześnie starał się w stolicy o pozwolenie założenia banku krajo­wego w Wilnie. Brał w owych latach czynny udział w pracach przygotowawczych projekto­wanego uwłaszczenia włościan, pełniąc trudne obowiązki “pośrednika mirowego”.

Cz. był przeciwny powstaniu 1863 r., w siły i powodzenie jego nie wierzył, a wybuch pow­stania uważał za wielkie nieszczęście dla kraju. Proponowanego mu udziału w tajnym rządzie powstańczym na Litwie nie przyjął, ale zobowią­zał się wypełniać wedle możności jego rozkazy; m. i. aprowidował partię Sierakowskiego, obo­zującą w pobliskim lesie koło Dobejek. W Rydze doszła go wiadomość o rozgromieniu partii Sie­rakowskiego i aresztowaniu wodza. Cz. udał się do Wilna, gdzie jednak adresu wiernopoddańczego do cara nie podpisał i oświadczył na ze­braniu u marszałka gubernialnego Domeyki, że jedyną bronią zwyciężonych jest bierny opór, doprowadzony do ostateczności. Dn. 9 VI 1863 został Cz. aresztowany, a majątek jego skon­fiskowany. Oskarżono go o powieszenie wiżuńskiego kluczwójta Lebiediewa, czego dokonali powstańcy. Po dwu miesiącach twierdzy w Wilnie został przeniesiony do cytadeli w Kownie i po zakończeniu śledztwa skazany na śmierć. Dzięki osobistemu wstawiennictwu królowej Wik­torii Aleksander II zamienił karę śmierci na 12 lat ciężkich robót i pozbawienie wszystkich praw. Wywieziony został na Sybir w marcu 1864 r. do obozu w Siewakowej pod Czyta w kraju Zabajkalskim. Manifest z r. 1866 zmniejszył wszystkim zesłańcom karę do połowy. Pozy­skawszy w Siewakowej zaufanie towarzyszy, zo­stał obrany przez nich starostą w obozie czyli dozorcą i opiekunem. Jako człowiek głęboko re­ligijny podnosił na duchu rozpaczających ze­słańców, a młodszym towarzyszom wykładał hi­storię, literaturę ojczystą i obce języki. W Sierakowej doszła Cz-go wiadomość o śmierci matki, potem żony i młodszego syna. Po czterech latach zwolniony z katorgi i przesiedlony do Irkucka, został w końcu r. 1870, na skutek starań ro­dziny, ułaskawiony. W r. 1871 dozwolono mu osiedlić się w gub. samarskiej, następnie prze­jechać do Ubawy, wreszcie uzyskał pozwolenie powrotu do rodzinnych Swojatycz, majątku odziedziczonego po matce. Ostatnie lata życia poświęcił gospodarstwu w Swojatyczach, porząd­kowaniu obszernych pamiętników, przywiezio­nych z wygnania, i innym pracom literackim. Polemizował z publicystą rosyjskim Katkowem, pisał recenzje z dzieł współczesnej literatury, rozprawy o nihilizmie, panslawizmie itp., ale prac tych nigdzie nie drukował. Umarł w Narucewiczach koło Swojatycz 15 I 1888 (st. st.), pochowany na Rossie w Wilnie. Pozostawił dwie córki: Weronikę za Janem Plater Zyberkiem i Zofię za Adolfem Ponińskim.

Portrecik akwarelowy (Koelmann, Roma 1847) i portret olejny (Ks. Kaniewski, W. 1855), oba w posiadaniu rodziny Ponińskich (Kościelec koło Inowrocławia).

Złota Księga XI 75; Dunin Borkowski, Alma­nach błękitny, Lw. b. d., 295; Ze wspomnień sybirskiego zesłańca. Edward Czapski 1819-1888, “Przegląd Polski”, maj 1893; PamiętnikiE. Cz-go (nie drukowane) w posiadaniu rodziny.

Maria Czapska