Taki system wyłaniania monarchy był ewenementem na skalę europejską. 9 maja 1573 roku wybraliśmy pierwszego króla

9 maja 1573 roku w podwarszawskiej wsi Kamień miało miejsce przełomowe wydarzenie w historii Rzeczypospolitej Obojga Narodów – zakończyła się pierwsza wolna elekcja. W jej wyniku królem Polski i wielkim księciem litewskim został wybrany Henryk Walezy, brat króla Francji Karola IX.

Był to pierwszy monarcha wyłoniony w systemie elekcji viritim, czyli przez wszystkich obecnych szlachciców, co czyniło polski system polityczny unikalnym na tle ówczesnych monarchii europejskich.

Wybór nowego władcy stał się koniecznością po śmierci Zygmunta II Augusta – ostatniego z dynastii Jagiellonów – który zmarł 7 lipca 1572 roku. Bezpotomny zgon króla pozostawił państwo bez monarchy, co stwarzało poważne zagrożenie dla stabilności młodej unii polsko-litewskiej. Obawiano się zarówno rozpadu państwa, jak i wybuchu konfliktów religijnych.

W przeszłości, po śmierci ostatniego Piasta – Kazimierza Wielkiego – proces sukcesji był zaplanowany i zrealizowany dzięki umowie z węgierskimi Andegawenami. W 1572 roku nie istniał żaden taki plan, co zmusiło elitę polityczną do stworzenia zupełnie nowych zasad wyłaniania monarchy.

Postanowiono zorganizować sejm elekcyjny, ale zanim do niego doszło, odbyło się wiele zjazdów lokalnych i kilka sejmów konwokacyjnych, podczas których opracowywano reguły funkcjonowania państwa w okresie bezkrólewia. Władzę tymczasową objął prymas Jakub Uchański jako interrex, zaś szlachta i magnateria prowadziły intensywne negocjacje dotyczące kandydatów oraz zasad elekcji.

Na miejsce zjazdu elekcyjnego została wyznaczona wieś Kamień pod Warszawą, a obrady rozpoczęły się 3 kwietnia 1573 roku. Zwyciężyła koncepcja elekcji viritim, czyli głosowania przez każdego obecnego szlachcica osobiście. Szczegółowe zasady tego systemu opracował wojewoda sandomierski Piotr Zborowski.

Czytaj też: W ten sposób tron trafił do Jadwigi

Do tronu pretendowało kilku znaczących kandydatów: Ernest Habsburg – przedstawiciel potężnej katolickiej dynastii; car Iwan IV Groźny lub jego syn – faworyci części litewskich magnatów; Jan III Waza – król Szwecji i mąż Katarzyny Jagiellonki; oraz Henryk Walezy – kandydat francuski, wspierany przez rodzinę Zborowskich, papieskiego legata i kręgi profrancuskie. Pojawiały się też propozycje wyboru tzw. „Piasta”, czyli przedstawiciela rodzimej szlachty, jednak nie były traktowane poważnie.

Kluczową rolę w zwycięstwie Henryka odegrał biskup Walencji Jean de Montluc – francuski poseł, który przybył do Polski z Walezym. Umiejętnie przekonywał szlachtę o zaletach Henryka, akcentując jego rzekomą tolerancję religijną (pomimo udziału królewicza w krwawej Nocy św. Bartłomieja) oraz gotowość podpisania pacta conventa – zestawu zobowiązań ograniczających władzę królewską i gwarantujących prawa szlachty. Francuzi posiłkowali się także dużymi sumami pieniędzy oraz skuteczną propagandą. Henryk zobowiązał się także poślubić Annę Jagiellonkę.

Czytaj też: Ślub Anny Jagiellonki i Stefana Batorego

9 maja 1573 roku ogłoszono Henryka Walezego królem Polski i wielkim księciem litewskim. Jego wybór zapoczątkował okres monarchii elekcyjnej, który trwał w Polsce aż do końca istnienia Rzeczypospolitej w XVIII wieku. Mimo że Henryk wkrótce opuścił kraj, aby objąć tron francuski po śmierci brata, jego elekcja miała wymiar symboliczny – rozpoczęła epokę, w której władza królewska była silnie ograniczona przez sejm, a szlachta odgrywała centralną rolę w systemie politycznym.

Kresy.pl