Polityka Becka, czyli Mackiewiczowskie spory

„Polityka Becka” jest jednym z ostatnich dzieł Stanisława „Cata” Mickiewicza. Napisał je po swoim powrocie do komunistycznej Polski, a wydał w Paryżu w roku 1964.

Obok doskonałej książki “Był bal”, ,,Polityka Becka” najlepiej oddaje sposób myślenia politycznego i styl pisarski Mackiewicza. Jak wszystkie jego prace, jest zwięzła, zbudowana z krótkich rozdziałów przypominających felietony prasowe – co jest śladem dziennikarskiej twórczości Mickiewicza, ale też świadomym zabiegiem mającym na celu przekazanie czytelnikowi wprost najistotniejszych myśli. Można nawet skłonić się do twierdzenia, że działalność literacka Cata, naczelnie zaś komentarze polityczne jak “Polityka Becka”, jest ukoronowaniem jego pracy dziennikarskiej, która stanowiła główne zajęcie Mackiewicza przez cały okres międzywojenny, jako naczelnego redaktora wileńskiego “Słowa”.

Polska a dwie zasady polityki europejskiej

Należy tu z całą mocą podkreślić zasadniczą różnicę między Cata a współczesnym rozumieniem zawodu i powołania dziennikarskiego. Podczas gdy dziś potocznie utożsamiany jest on z produkcją reportażu, Mackiewicz wielokrotnie podkreślał, powołując się na swego zawodowego mentora Jakuba Bainville’a, iż dziennikarz jest historykiem i literatem, zajmującym się czasami najwspółcześniejszymi, oraz, co być może donioślejsze, przyszłością. Od dziennikarza wymagać winno się zatem nie tylko dobrej znajomości historii powszechnej, dawnej i nowej, lecz i umiejętności syntetycznego prognozowania wprzód w oparciu o właściwe rozumienie procesów rządzących polityką i wpływających na ludzkie decyzje. Syntezę taką przeprowadzał Mackiewicz nie w drodze rozumowania spekulatywnego, lecz poprzez faktograficzne badanie historii, oraz wyszukiwanie prawidłowości, które dałyby się zastosować do konkretnych sytuacji współczesnych. Tragiczna prawdziwość wielu przedwojennych przepowiedni Mackiewicza pokazuje, że zarówno metoda, jak i rozpoznane przez niego historyczne prawidła przetrwały próbę czasu.

W “Polityce Becka” można wyróżnić dwie takie zasady, będące zarazem kluczem do całej myśli politycznej Cata. Pierwsza to “prawda, że polityka polska to zawsze i jedynie polityka w stosunku Rosji i do Niemiec”, to funkcja polityki największych naszych sąsiadów, którą to prawdę sformułował on już w swej “Historii Polski od 11 listopada 1918 r. do 17 września 1939 r.”. Drugą jest zasada – wypowiedziana z całą mocą, jak i wielką goryczą i żalem w “Zielonych oczach” – że polityka angielska zawsze dąży do utrzymania równowagi sił na Kontynencie. Oba te prawa polityczne, uzupełnione o doświadczenia wojenne i wyniki Procesu Norymberskiego, zastosowane są systematycznie do oceny polityki ministra Józefa Becka.

Jak wszystkie książki Mackiewicza, również ta ujmuje główną problematykę w szerokim kontekście historycznym, zaczynając od końca Wielkiej Wojny i przełomowego dla powojennej polityki europejskiej Traktatu z Locarno, kończąc zaś na wybuchu II Wojny Światowej. Czytając Mackiewicza można nieraz wręcz uznać, że temat przewodni stanowi jedynie dodatek do ogólniejszych rozważań podążających za kluczowymi wydarzeniami omawianego okresu. Wnikliwa lektura pokazuje jednak, że żaden z omówionych faktów historycznych nie jest przywołany na próżno. Każde ogólniejsze rozważanie znajduje swoje uzasadnienie we wnioskach, jakie wyciągane są odnośnie zagadnienia podstawowego. Należy również pamiętać, że twórczość Cata nie ma charakteru naukowego, jest raczej politologiczno-historyczną syntezą, której celem pozostaje stworzenie spójnej wizji i oceny danego zagadnienia dziejowego. Własne syntetyczne prawa polityczne stosuje jednak Mackiewicz z wielką ostrożnością i zawsze dba, by były one wyraźnie ugruntowane w odpowiednich faktach historycznych. Korzystając z terminu Feliksa Koniecznego można by nazwać metodę Mackiewicza indukcyjną, wyciągającą wnioski z powtarzalnego ciągu zjawisk historycznych. Jest to cecha, którą książki Mackiewicza odziedziczyły z jego pracy dziennikarskiej i politycznej polemiki. Jako politolog jest on empirykiem, co w pełni zgadza się z jego oddaniem dla muzy Klio i gwałtownym sprzeciwem wobec spekulatywnych systemów filozoficznych.

Żubra hołd dla Marszałka

Ślad dziennikarskiego ducha Mackiewicza posiada również psychologia postaci, stanowiąca nieodzowny element jego analiz politycznych. Mackiewicz, wahający się między tołstojowską wizją wszystko pochłaniającego biegu historii, a szacunkiem dla dokonań wielkich jednostek, konsekwentnie uznaje istotność wpływu ludzkiej psychiki na kształt międzyludzkich stosunków, których wyrazem jest polityka i historia. Zawiłości umysłu nieczęsto dają się uchwycić, co nieraz prowadzi Mackiewicza do zrzucenia kontrracjonalnych, a nieodmiennie brzemiennych w skutki decyzji ludzi na karb planetarnych koniunkcji. Jest to jednak zabieg literacki i pesymistyczny wyraz bezsilności wobec potęgi dziejów. Jednocześnie, tak w sprawach polityki, jak i w czysto ludzkiej ocenie, Piłsudski jest jednym z największych bohaterów tego monarchisty i konserwatysty, obrońcy kresowych Żubrów i Sarmaty. Wielki szacunek, jaki Mackiewicz żywił dla postaci Marszałka, jak i słuszność, którą przyznawał jego decyzjom i intuicji politycznej jest istotnym elementem jego oceny Sanacji i polityki zagranicznej Becka.

Zgodnie ze zwięzłością stylu polemicznego, Mackiewicz nie wdaje się w długie analizy ludzkiej umysłowości. Psychologię wybitnych polityków ilustruje zdarzeniami z ich własnego życia i wyrazistymi opisami okoliczności, jakie kształtowały ich osobowość i politykę. Realizując wyznaczony przez siebie program, mistrzowsko posługuje się anegdotą, aby w paru słowach trafne podsumować charakter aktorów odgrywających dramat dziejów. Anegdoty Mackiewicza, zawsze celowo dobrane, żartobliwe, przerażające, nieraz sarkastyczne na miarę jego publicystycznej werwy, nadają jego książkom urzekającą lekkość i koloryt. Jest to jedna z najbardziej swoistych cech mackiewiczowskiego pióra, podnosząca jego dzieła politologiczne do poziomu prozy polityczno-historycznej.

Dzięki wybitnym walorom historycznym i literackim, “Polityka Becka” nie straciła nic ze swej aktualności, zarówno jako przedstawienie polityki zagranicznej Józefa Becka, jak i ujęcie całej politycznej sytuacji międzywojnia. Szczególnie ze względu na błyskotliwą syntezę historyczną, opierającą się na głębokim zrozumieniu jej prawideł, stanowi ona, razem z “Historią Polski” i “Zielonymi Oczyma” ważny głos w dyskusji o Polsce lat 30. i okresu II wojny światowej.

Michał Bizoń

Tytuł i śródtytuły pochodzą od redakcji

Stanisław Cat Mackiewicz, “Polityka Becka”, Wydawnictwo Universitas, Kraków 2009, s. 200.

Zapraszamy na stronę Wydawnictwa Universitas:www.universitas.com.pl