Wspomnienie o Profesorze Ryszardzie Szawłowskim

Dnia 2 grudnia 2020 r. zmarł profesor Ryszard Szawłowski – wg. wikipedii „polski politolog, specjalista z zakresu prawa międzynarodowego, historyk-amator”. Ta lakoniczna charakterystyka wymaga wielostronnej korekty – uzupełnienia, doprecyzowania i sprostowania.

Profesor Ryszard Szawłowski był z racji wykonywanego zawodu, przede wszystkim, prawnikiem – specjalistą z zakresu prawa międzynarodowego i państwowego. Przebywając na emigracji specjalizował się w sowietologii. Opublikował dwie prace dotyczące wschodnioeuropejskich państw komunistycznych oraz, na początku lat osiemdziesiątych, fundamentalne dla nas, polskich opozycjonistów, opracowanie: „Prawa człowieka a Polska”. Profesor zajmował się także zagadnieniem państwowej kontroli w Polsce. Kwestii tej poświęcił dwie monografie – jedną dotyczącą Najwyższych państwowych organów kontroli w Polsce w XIX wieku, drugą w II Rzeczypospolitej. W wolnej Polsce, do której powrócił w 1990 r., był członkiem Kolegium Najwyższej Izby Kontroli.

Profesor Ryszard Szawłowski był z racji zainteresowań teoretycznych, politologiem. To on przywrócił polskiej i międzynarodowej pamięci postać i zasługi Rafała Lemkina „prawnika polskiego (o żydowskim pochodzeniu), który – cytuje za Markiem Konratem – stworzył jedno z najdonioślejszych pojęć do nauki historii: ludobójstwo (genocidium)” –. To prof. Szawłowski wprowadził do obiegu naukowego i publicystycznego określenie „genocidium atrox” (ludobójstwo dzikie, straszne, okrutne…) odnosząc je historycznie do zbrodni ukraińskich nacjonalistów z UPA. Pojęcie to ma również odniesienia do wydarzeń bardziej współczesnych (np.: Kambodża, Bośnia, Rwanda).

Profesor Ryszard Szawłowski był z racji pasji poznawczych, historykiem, tyle, że nie amatorem. Każdy kto zapoznał się z dwoma obszernymi tomami jego „Wojny polsko-sowieckiej 1939” wie, że jest to działo w pełni profesjonalne. Akcentują to opinie profesorów Piotra Łossowskiego i Marka Konrata. „(…) praca prof. Szawłowskiego – pisał w opinii wydawniczej prof. Łossowski – stanowi wersję definitywną tematu. Daje pełny i dokładny obraz wydarzeń”. To prof. Szawłowski – pisze prof. Marek Konrat – „podjął próbę pierwszego opracowania sowieckiej agresji na Polskę 17 września 1939. Ale co najważniejsze – wprowadził pojęcie wojny polsko-sowieckiej 1939 r. Nikt tego wydarzenia wcześniej tak nie ujął. Szawłowski poddał je jako pierwszy (…)

I – co dla tych wspomnień najważniejsze – profesor Ryszard Szawłowski był kresowianinem.

Był nim z urodzenia… przyszedł bowiem na świat 23 listopada 1929 r. w Wilnie, zaś w dzieciństwie mieszkał w Równem.

Był nim z głębokiego przekonania. Wkrótce po powrocie z emigracji, uczestnicząc w pracach Klubu na rzecz Europy Środkowo-Wschodniej przy Uniwersytecie Warszawskim, włączył się w prace grupy eksperckiej, która swoją wiedzą i kontaktami wspierała naszych rodaków na Wschodzie, zwłaszcza tych z Litwy i Białorusi. Po rozpędzeniu przez władze litewskie polskich samorządów został Przewodniczącym Obywatelskiego Komitetu Obrony Polaków na Wileńszczyźnie (OKOP). W wystąpieniach na konferencjach prasowych, w wystosowywanych do polskich władz memoriałach i apelach, w artykułach prasowych, informował o represjach, w tym o brutalnych naruszeniach praw człowieka, jakie dotknęły naszych litewskich rodaków, piętnował polskie władze za politykę wspierania prowadzących antypolską politykę władz litewskich. W szczególności zwalczał przebieg i rezultaty rokowań polsko-litewskich nad treścią Traktatu polsko-litewskiego. Precyzyjnie punktował wszelkie mielizny, niedopowiedzenia, manipulacje i fałszerstwa zawarte w tym dokumencie (np. zrównywanie doświadczeń okupanta i okupowanego, ofiary i prześladowcy). Ostro krytykował politykę ministra Krzysztofa Skubiszewskiego zarówno od strony merytorycznej (uleganie fałszywym doktrynom i nierealistyczna ocena sytuacji) jak i wykonawczej (arogancja w stosunku do krytyków).

Profesor Szawłowski usilnie i zdecydowanie wspierał Polaków litewskich w ich dążeniach do autonomii polskiej na Wileńszczyźnie. Domagał się by kwestia ta znalazła się w postanowieniach Traktatu polsko-litewskiego.

Zobacz także: Autonomiści. Historia dążeń do autonomii Wileńszczyzny

Jako Sekretarz OKOP-u współpracowałem wtedy z Profesorem intensywnie i na co dzień, konsultując z nim różne działania, teksy i posunięcia. Konsultacje te nie ograniczały się tylko do kontaktów telefonicznych. Wielokrotnie odwiedzałem Profesora w jego mieszkaniu przy. ul. Wilczej, gdzie w rozmowach nie ograniczaliśmy się tylko do tematyki Komitetu. Dyskutowaliśmy, czasami tocząc spór, o polskiej polityce wschodniej, o wpływie jaki na tę politykę odegrały koncepcje „Kultury” czy polskiego podziemia lat osiemdziesiątych.

Wtedy doskonale poznałem takie cechy Profesora jak zdecydowane, przemyślane i precyzyjne formułowanie swoich sądów, bezkompromisowość w ich głoszeniu połączoną z  nie liczeniem się z wymogami politycznej poprawności.

Z całą pewnością można powiedzieć, że profesor Ryszard Szawłowski kierował się w życiu norwidowską frazą: „Nie trzeba kłaniać się okolicznościom, a prawdom kazać, by za drzwiami stały”.

Dziś, w czas pandemii, niech ten tekst będzie wieńcem złożonym i zniczem zapalonym na mogile Profesora Ryszarda Szawłowskiego.

Cześć Jego pamięci

18.12.2020.

Adam Chajewski
Sekretarz Obywatelskiego Komitetu Obrony Polaków na Wileńszczyźnie

ŹRÓDŁA:

– Ryszard Szawłowski; https://pl.wikipedia.org/wiki/Ryszard_Szaw%C5%82owski

– Kornat Marek, „Jako pierwszy użył pojęcia „wojny polsko-sowieckiej 1939 r.”, dla Polski odkrył Lemkina. Wspomnienie historyka i sowietologa, prof. Ryszarda Szawłowskiego”, 16.12.2020.; https://wpolityce.pl/historia/531211-sp-profesor-ryszard-szawlowski-wspomnienie-prof-kornata 

– Prof. Ryszard Szawłowski, „Trzy ludobójstwa”, „Nasz Dziennik” z 28.03.2008., „Dodatek historyczny IPN” 3/2008 (10);

– prof. dr hab. Piotr Łossowski; „Opinia Wydawnicza”, styczeń 1995.; fragmenty zamieszczone na okładce „Wojny Polsko-Sowieckiej 1939”.

– Adam Chajewski, „Okoliczności wynegocjowania i podpisania Traktatu między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Litewską o przyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej współpracy”. Vilnius 2017., Studium Vilnense A vol. 14.

– Adam Chajewski, „Kwestia praw mniejszości w rokowaniach nad treścią Traktatu między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Litewską o przyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej współpracy”. Vilnius 2019., Studium Vilnense A vol. 16.

– Adam Chajewski, „Kwestia zaszłości historycznychw rokowaniach nad treścią Traktatu między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Litewską o przyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej współpracy”; w: „Polacy na Litwie. Przeszłość i teraźniejszość”, (redakcja naukowa Wojciech Lis); Wydawnictwa Adam Marszałek, Toruń 2018.