Jan Alembek

Polski Słownik Biograficzny, t. 1, Kraków 1935, s. 74-75.

Alembek (także Alnpeck, Alnpech, Alnpecht, Almpek, Alempech, Alempeck, Allembege, Allembek) Jan, um. w r. 1636. Był synem przyby­łego do Lwowa w drugiej połowie XVI w. z Fryburga w Bryzgowji Hanusza (Jana) Alem­beka i Katarzyny Wołłowiczówny. Z zawodu był aptekarzem i kupcem, z wykształcenia i za­miłowania wierszopisem, kronikarzem i pamiętnikarzem, z temperamentu, zapatrywań i dzia­łalności przywódcą wymierzonego przeciw patrycjatowi lwowskiemu demokratycznego ruchu po­spólstwa miejskiego, pozatem długoletnim rajcą i burmistrzem miasta Lwowa.

Zamłodu w 1. 1582—1586 odbywał studja aptekarskie we Wrocławiu. Pozostał z tych czasów jego „Imionnik”, zapełniony od r. 1582 sentencjami, wierszami i nazwiskami przyjaciół i kolegów, a m. in. sam A. umieścił w nim utwór pt. Genetlion, napisany heksametrem w r. 1581 na święto Bożego Narodzenia. Utra­ciwszy ojca w r. 1588, powraca A. do Lwowa, gdzie zastaje bardzo zły stan interesów rodzin­nych. Bierze się więc do pracy zawodowej i wstępuje jako współpracownik do apteki Ja­rosza Wedelskiego (Hieronima Witembergera). Z jego zlecenia odbywa podróż do Konstan­tynopola. Wkrótce na tyle reguluje sprawy ro­dzinne, iż jest w możności kontynuować swe studja w Padwie. Tam w r. 1591 ogłasza wiersz na cześć Jerzego Radziwiłła, jadącego na objęcie biskupstwa krakowskiego.

W r. 1597 jest już we Lwowie, jak świad­czy data wpisu Jerzego Douzy, syna sławnego humanisty belgijskiego, do jego „Imionnika”. W r. 1597 po raz pierwszy z powodu mająt­kowych powikłań rodzinnych dostaje się do więzienia. W roli żarliwego trybuna ludowego występuje jako członek Quadragintaviratu i po­seł pospólstwa do króla w r. 1602, broniąc praw gminu lwowskiego, przeciw uzurpującym sobie władzę dożywotnią patrycjuszowskim raj­com. Ten ruchliwy okres życia A. oświetla do­kładnie zachowany w Archiwum m. Lwowa pamiętniczek, opatrzony w dwa odmienne tytuły: Plantatio arbitramenti Inter Magistratum et Populum Leopollen, per Sacram R. Nitem confirmati anno 1603 i Wielkie zajście Civitatis miasta Lwowa z Pany Rajcy, które mnie do wielkich trudności przywiodło, a ich Pan Bóg z tego świata wziął In furorę suo. Ta akcja naraziła go na utratę prawa miejskiego, dwu­krotne więzienie i uciążliwe procesy z miastem. Dopiero dekret Zygmunta III w r. 1607 po­stanowił, aby A. odwołał obrazę magistratu, a po tej formalności cofnięto wyrok utraty obywatelstwa. Z czasem sam doszedł do god­ności radzieckich i burmistrzostwa. W zakresie gospodarczym przyczynił się do kolonizacji obszarów przedmiejskich, dbał o dobra miej­skie i ochronę lasów okolicznych, starał się o dochody na poprawę dróg i ulic. Był też pożyteczny miastu swą znajomością języków obcych i przełożył z włoskiego na język pol­ski „Scrypt Aureljusza Passaroti, Bonończyka, Ingenieura króla JMci z strony municiej przed­mieścia PP. Rajcom po włosku podany”.

Nawiązane w czasie studjów stosunki z zagra­nicą nie osłabły i w jego wieku późniejszym, skoro Justus Lipsius w r. 1601 do niego skierował swój list, sławiący miłośnictwo sztuki i oświaty w Polsce. Zaś Jerzy Braun jemu powierzył opi3 Lwowa w swych „Civitates orbis terrarum“. Ten pierwszy historyczny opis Lwowa po­wstał między r. 1603 i 1605, wyszedł zaś drukiem po skrótach i przeróbkach w r. 1618. W Archiwum m. Lwowa zachował się jednak rękopis, zawierający pierwszą redakcję tego ła­cińskiego opisu Lwowa w autografie A. pt. Topographia civitatis Leopolitanae a Joanne Alnpekio Leopol. studioso lectori donata. Jest to owoc bardzo sumiennych poszukiwań w księ­gach i aktach magistratu lwowskiego, jak świad­czą o tern wypisy, wyciągi i polskie streszcze­nia, sięgające do r. 1617. Są one dowodem kroni­karskich zamierzeń A., który pragnął opracować obszerne dzieje miasta Lwowa. Wartość histo­ryczną tych ekscerptów podnosi fakt, iż przechowały one znaczną cześć zapisek z zaginio­nych dziś bez wieści średniowiecznych ksiąg radzieckiej i rachunkowej Lwowa. Zachowane manuskrypty A. noszą w literaturze nazwę: Kodeks Alembeka, Kronika Alembeka lub Liber Memorabilium.

A. był ponadto autorem zaginionego a wymienionego w spisie bibljotecznym jego po­tomków manuskryptu pt. Logica. Ważniejsze sprawy swego życia spisywał A. w zaginio­nych Księgach Kłopotnych. Swą wiedzę fa­chową dał poznać w pewnej mierze w no­tatkach pt. Apteka mego doświadczenia jak w Niemczech tak w Polsce i we Włoszech czasu powietrza morowego, które powstały podczas zarazy 1623 r.; wówczas A., który niegdyś sam był tknięty morem w r. 1602, lecz ocalał z śmier­telnej choroby, nie obronił swemi medykamen­tami od śmierci najbliższej rodziny. Stracił wtedy żonę, Annę Szolcównę, i córkę, Katarzynę. Gdy w r. 1625 mór powrócił, objął rządy w zarażonem mieście jako „burmistrz powietrzny”.

W r. 1620 poświęcił mu Szymon Starowolski swe „Penu historicum”, a dedykację tego dzieła poprzedził ryciną herbu rodziny Alembeków. Była to głowa orła, symbol, którym pieczętowało się niegdyś rodzinne miasto Alembeków, Fryburg w Bryzgowji.

Praca społeczna, zamiłowania historyczne i li­terackie nie przeszkodziły A-wi w należytem wykonywaniu swego aptekarsko-kupieckiego za­wodu. Dostatnią spuściznę po śmierci w r. 1636 pozostawił synom: ks. Fryderykowi, dokto­rowi teologji, Walerjanowi, doktorowi me­dycyny, i Aurelemu, oraz córce Zuzannie żonie mieszczanina krakowskiego, Stanisława Bryknera. Ród A-ów przetrwał w męskiej linji Jana do r. 1704. Nazwano go w r. 1651 „glo­riosa stirps Alnpechiorum”. Sławy zaś tej pod­stawą stał się ten drugi z kolei dopiero a spol­szczony już zupełnie reprezentant fryburskich przybyszów, człowiek porywczy, zawzięty i za­pobiegliwy, szczerze rozmiłowany w przeszłości lwowskiej, walczący z poświeceniem o po­myślność ówczesną miasta.

„Imionnik” z r. 1582 Jana Alembeka aptekarza, wyd. Chmiel A., Odb. z Nowego Czasopisma Aptekarskiego, Lw. 1920; Alnpeck J., Carmen Gratulatorium ad D. D. Georgian Radivilllum, Pata vii, 1591; Apteka mego doświadczenia…, wy­dał J. I. Kraszewski, Athenaeum, Wil. 1850 II, 209—225; Ra chwał St., Jan Alnpek i jego „Opis miasta Lwowa” z początku XVII w., „Wschód” t. VI., Lw. 1930; Łoziński w., Patrycjat i mieszczaństwo lwowskie w XVI i XVII w., Lw. 1892 s. 118 nn., 121, 395—6; Badecki K., Zaginione księgi śred­niowiecznego Lwowa, Lw. 1927, (Odb. z „Kwartalnika hist.” t. XLI); Fritz)., Księgi lekarskie w lwow­skich zbiorach XVI i XVII w., Lw. 1928 s. 16; Charewiczowa Ł., Klęski zaraz w dawnym Lwowie, Lw. 1930; Rękopisy archiwum m. Lwowa sygn.: III A księga 224, s. 1—20, (tam Topographia civitatis Leopolianae), 351 —406 (tam pamiętniczek z r. 1603) — fascykuł 282 nr 29 (tam Script Au­reljusza Passaroti); Archiwum Aktów dawnych m. Krakowa: rękopis Imionnika.

Łucja Charewiczowa