Jahorlik

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 3, pod red. F. Sulimirskiego, B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, Warszawa1882, s. 372.

Jahorłyk, małe miasteczko, pow. bałcki, przy ujściu rzeki Jahorłyku do Dniestru, w sa­mym końcu klina, jaki tworzy gub. podolska między gub. bessarabską i chersońską. Para­fia katolicka do Rybnicy, gm. Harmaki, ol Bałty odległe o wiorst 83; mieszk. 350, dom. 83, szkoła wiejska, dom modlitwy żydowski, gorzelnia, targów 26, sklepów 9. Ziemi dwor. z częścią wsi Cybulówki 2538 dz. używalnej i 666 nieużytków. Ziemi włość. 526 dz. Jahor­łyk pierwotnie zwał się Orlik, Koniecpol (?), po tataraku Kajnard; miasteczko miało niegdyś okopy i zameczek drewniany, obronny, znisz­czony przez kozaków niżowców w 1583 roku. Ponieważ leżał on na samym końcu Polski, zjeżdżali się tu zwykle sędziowie dla sądów pogranicznych, godzenia krzywd między Pol­ską i Turcyą, ze wzajemnych najazdów pochodzących; juryzdykcya takowa odbywała się jeszcze za Stanisława Augusta. Karłowickim traktatem w 1699 r. brzegiem Jahorłyku okre­ślona była granica Polski i Turcyi, i tu przy ujściu Jahorłyka do Dniestru, na 10 sążni od brzegu, postawiony był słup graniczny muro­wany, 1 1/2 sążnia wysoki, w dole 2 a u góry 1 1/2 arsz. szeroki, z 2 stron miał wmurowaną tablicę, z napisem już dawno nieczytelnym, na jednej stronie od rz. Jahorłyku można było je­szcze w 1841 r. wyczytać „granica Polski”, od strony zaś Dniestru „anno 1703, granica, koniec Polski”, reszta nieczytelna. Według zaś podań ludu miało być napisano: „smotry Lasze, póki wasze.” Pomnik ten, choć znacznie uszkodzony, przetrwał dotąd. Niedaleko od niego, na polach jahorłyckich, są nasypy ziem­ne, rodzaj bateryi, niewiadomo z jakich cza­sów. Góry jahorłyckie ciągną się po nad Dniestrem, na mil 7. Według Marozyńskiego w niektórych miejscach pokazują się ziemne tłustości i węgiel kamienny. Jahorłyk należał do Zamojskich, do włości krasniańskiej, która zaczynała się pod Winnicą, a kończyła się na Jahorłyka, takim sposobem obejmowała całe 3 powiaty: jampolski, olhopolski i bałcki. Bar­bara Joanna Zamojska wniosła go w dom Koniecpolskich, od których przeszedł do Lubo­mirskich; w ich posiadaniu J. tworzył oddziel­ny klucz, składający się z miasteczka i 27 wsi. Przy podziale majątku ks. Stanisława Lubo­mirskiego w 1776 r. między 4-ma jego synami, dochód z m. Jahorłyka przynosił tylko 270 zł., a z całego klucza 23300 zł. Następnie przeszedł we władanie Grabowskich, dziś należy do Ludwika Sikarda.

Dr. M.