Polski Słownik Biograficzny, t. 3, Kraków 1937, s. 358-359.
Chodkiewicz Grzegorz (Hrehory)h. Gryf z miecz, (+ 1572), syn hetmana w. lit., woj. nowogrodzkiego, Aleksandra, ur. w pocz. w. XVI. W r. 1544 otrzymał urząd podkomorzego litewskiego. Należał wespół z braćmi, Hieronimem i Jerzym, do opozycji anty-radziwiłłowskiej i dlatego odsunął się na kilka lat od współudziału w życiu politycznym. Dopiero po r. 1550 nastąpiło zbliżenie do króla, a co za tym idzie i do czynnej polityki. Odtąd wpływ i znaczenie Ch-cza rosło z każdym rokiem. W r. 1554 otrzymał urząd wojewody witebskiego, a w r. następnym postąpił na województwo kijowskie, 16 IX 1559 król nadał mu kasztelanię trocką, zaznaczając wyraźnie w akcie nominacyjnym, że czyni to umyślnie w tym celu, żeby go mieć bliżej siebie do rady i pomocy. Jakoż w istocie w konflikcie z Moskwą o Inflanty odegrał Ch. niemałą rolę. 9 XI 1561 otrzymał nominację na hetmana dwornego oraz dowództwo nad pospolitym ruszeniem powiatu żmudzkiego i kilku zaciężnymi rotami, z którymi udał się do Inflant z poleceniem podjęcia walki z Moskwą. Ale zamiast działań wojennych rozpoczął pertraktacje o rozejm z przebywającym w Dorpacie dowódcą wojsk moskiewskich Czeladninem “jako prawosławny z prawosławnym”. Otrzymawszy od Czeladnina wiadomość o gotowości Iwana do układów, zostawił powierzone jego dowództwu wojsko pod komendą Aleks. Połubińskiego, a sam wrócił do Wilna, by skłonić Zygmunta Augusta do wysłania poselstwa do Moskwy. Ta próba dyplomacji zawiodła, bo w toku układów napadli Moskale na Witebszczyznę i spustoszyli ją ogniem i mieczem na szerokiej przestrzeni od Witebska aż po Szkłów. Ch. otrzymał wtedy dowództwo nad Żmudzinami, którzy mieli się zebrać 24 VI 1562 w Nowym Mieście, by potem udać się do Inflant. Szybkie wycofanie się carskich wojsk było powodem, że zwołane pospiesznie pospolite ruszenie poprzestało na odwetowej wyprawie w ziemie moskiewskie, po czym rozeszło się do domów. Po upadku Potocka (15 II 1563) Ch. i przebywający z nim w obozie obaj Radziwiłłowie, Czarny i Rudy, wysłali do bojarów prośbę o zawieszenie broni, na co też car przystał. Po wznowieniu walki 26 I 1564 udało się Ch-owi, odnieść świetne zwycięstwo nad wojskami moskiewskimi “na polach Druckich” (nad rzeką Ułą, niedaleko Potocka). Wkrótce po tym mianował go król kasztelanem wileń., a w r. 1566, hetmanem wielkim litewskim. Na tym stanowisku wykazał Ch. bardzo wiele przedsiębiorczości i troskliwości o obronę południowo-wschodniej granicy. Czynny zawsze i ruchliwy, przerzucając się z miejsca na miejsce, czuwał nad budową i umacnianiem twierdz pogranicznych, utrzymaniem i zaopatrzeniem rot zamężnych i ściąganiem pieniędzy na ich opłacenie. Bezpośrednią komendę sprawował z jego ramienia jego zięć i hetman nadworny Roman Sanguszko, którego Ch. zaopatrywał w szczegółowe instrukcje. To też odniesione przez Sanguszkę zwycięstwo pod Czaśnikami (1567) i zdobycie Uły (20 IX 1568) były w pewnej mierze owocem wskazówek taktycznych hetmana wielkiego. Pod koniec 1567 r. Ch. wziął również czynny udział w wielkiej wyprawie na Moskwę. Z Radoszkowic król wysłał go przodem na pogranicze moskiewskie; do właściwej ofensywy jednak nie doszło. Ch. był autorem najstarszych artykułów hetmańskich litewskich z roku 1562; jemu też przypisał Gwagnin autorstwo artykułów (bez daty), które wydrukował w Sarmatiae Europeae descriptio(1578). Zresztą uwaga Ch-cza była w tym czasie zaprzątnięta sprawą unii z Koroną. Ch., rozumiejąc konieczność zacieśnienia węzłów z Polską ze względu choćby na niebezpieczeństwo moskiewskie, nie uchylał się – w przeciwieństwie do Radziwiłła Rudego – od dyskusji nad unią. Wysunął nawet, wespół z bratem Jerzym i bratankiem Janem, odrębny projekt unii i stawił się na sejmie lubelskim. Jako wyznawca obrządku wschodniego troszczył się Ch. gorliwie o los i rozwój swego wyznania, co też znalazło odbicie w ówczesnej literaturze cerkiewnej. W 1. 1563-7 obdarzył dużymi zapisami kościół i szpital w Zabłudowie. W r. 1568/9 wydał własnym nakładem Biblię w języku ruskim. Po sejmie wileńskim 1569 r., zrzekłszy się urzędów, usunął się od czynnej polityki. Zmarł 12 Xl 1572. Wizerunek jego podaje Stryjkowski M. w dziele Goniec Cnothy1574 r. Z żony Katarzyny Wiśniowieckiej pozostawił Ch. dwóch synów (Andrzeja i Aleksandra) i dwie córki (Zofię i Aleksandrę).
Boniecki A., Poczet rodów, 1883; Estr. XII 187, 245, XIV 179, XVI 115, XVII 480, XXVII; Halecki O., Dzieje unii, 1920, II; Kolankowski L., Zygmunt August, 1913; Korzon T., Dzieje wojen j wojskowości, 1912, I; Kossakowski S. K., Monografie historyczno-genealogiczne, wyd. II, 1876, I; Kutrzeba, Polskie ustawy i artykuły wojskowe, Kr. 1937; Lubawski M., Litowsko-russkij sejm, 1900; Piwarski K., Niedoszła wyprawa tzw. Radoszkowieka Zygm. Augusta na Moskwę, “Ateneum Wileńskie” 1927/8, IV, V; Prochaska A., Roman Sanguszko, “Przewodn. naukowy i literacki” 1879; SeraphimA., Geschichte Liv-Est-und Kurlands, 1904,1; Wolff A., Senatorowie i dygnitarze; Akty otnosjaszczijesja k istorii jużnoj i zapadnoj Rossii, 1863,1; Archieograficzeskij sbornik dokumientów otn. k istorii sjewierozapadnoj Rusi, I IV, VI IX, XI; Arch. Sanguszków, IV-VII; Lachowicz S. A., Listy oryginalne Zygmunta Augusta do Mikołaja Radziwiłła Czarnego, 1842; Malinowski J., Sbornik matieriałow otnos. k istorii panow-rady W. K. L., 1901; Sbornik Impieratorskago Russkago Istoriczeskago Obszczestwa, t. 59 i 71; Stryjkowski M., Kronika, wyd. z r. 1846; “Źródła Dziejowe” X.-Arch. Królewieckie: B 2 i Ostpr. Fol. t. 53-6; Arch. Wiedeńskie, Polonica, fasc. 5-7; rkp. B. Kórnickiej nr 1536; Wolff A., Herbarz litewski (rkp. w B. ord. Kras.); Arch. Główne Akt Dawnych: Metryka litewska (kopie); Arch. Nieświeskie, dział IV, V, X.
Józef Jasnowski
Zostaw odpowiedź
Chcesz przyłączyć się do dyskusji?Nie krępuj się!