Dlaczego uczczenie Jonasa Basanovičiusa przez Polaków w Wilnie to naprawdę zły pomysł

Jak donosi polskojęzyczny portal z Litwy ZW.lt, wczoraj uczestnicy rajdu rowerowego z Zułowa do Wilna uczcili pamięć Józefa Piłsudskiego, który urodził się właśnie w Zułowie i którego serce spoczywa wraz z ciałem matki na wileńskiej Rossie. W przeddzień Święta Wojska Polskiego uczestnicy rajdu pokłonili się także ojcowi-założycielowi współczesnego litewskiego szowinizmu Jonasowi Basanovičiusowi, który spoczął na Rossie w roku 1927, w polskim wówczas Wilnie.

Całe życie Basanovičiusa było jednak podyktowane tym, by Wileńszczyznę od Polski oderwać i zlituanizować. Tym większy zamęt wprowadza więc udział w tym przykrym incydencie szefa Wileńskiego Oddziału Związku Polaków na Litwie, Marka Kubiaka. Na porządku dziennym staje pytanie – czy uczestnicy fetowania antypolskiego szowinisty wykazali się niewiedzą czy też czymś dużo gorszym?

Wczoraj uczestnicy rajdu do Zułowa, wśród nich i przewodniczący koła ZPL Wilno Marek Kubiak, uczcili pamięć nie tylko Piłsudskiego, ale również i Dr. Jonasa Basanavičiusa. Piękny gest, tylko czy go zauważy ktoś z litewskiej strony? pic.twitter.com/eisNvBQCf2

— Mariusz Antonowicz (@Mariusz_Antonow) August 15, 2018

Warto zarazem zaznaczyć, że poglądy Basanovičiusa były nacechowane wymierzonym w Polskę, Polaków i polskość historycznym prezentyzmem, który odgórnie lituanizował (we współczesnym rozumieniu terminów „Litwin”, „Litwa”, „litewskość”) znaczące postacie z naszej historii. Jak pisał ten litewski działacz:

„Polacy twierdzą, że podnieśli, przechowali itd. pamięć naszej przeszłości w swej poezji. Któż jednak, pytam, ułożył owe pieśni z przeszłości Litwy, które rozsławiły imię polskiej poezji w Europie? Odpowiedź jest prosta: Litwini! Adomas Mickevičius, L. Kandaratavičius, J. I. Kraševskis, T. Lenartovičius, Kotkis (Chodźko), Adinčius (Odyniec), Asnykis i wielu, wielu pomniejszych poetów − ma nazwiska litewskie, a nie polskie, pochodzi z Litwy, a w ich żyłach płynie litewska krew. Jeśli nawet pisali o przeszłości swej ukochanej Litwy nie po litewsku, to winny jest temu polski wpływ na sprawy litewskie […] przyglądając się życiu duchowemu Polaków, łatwo możemy się przekonać, że autorami niemal wszystkiego co najlepsze na polu nauki, literatury pięknej i malarstwa, są Litwini i nigdzie nie znajdziemy czysto polskiego nazwiska” – twierdził Basanovičius¹.

Ten sam autor, twórca fundamentalnego dla ukształtowania nowoczesnej litewskiej tożsamości narodowej czasopisma „Auszra”, wydawanego następnie pod tytułem „Aušra” celem usunięcia polskiego dwuznaku „sz” z języka litewskiego, przekonywał w roku 1883 w periodyku „Kraj”:

„Interesy teraźniejszych Litwinów jako narodu nie mają nic wspólnego z patriotycznymi polskimi marzeniami”².

Jak przekonuje z kolei Krzysztof Buchowski, w tym samym okresie przełomu XIX i XX w. młody litewski nacjonalizm uznał polskojęzycznych mieszkańców Litwy za spolonizowanych Litwinów i zażądał od nich powrotu do języka przodków i etnicznej litewskości³. Jednak ku oburzeniu przedstawicieli nowej litewskiej inteligencji przytłaczająca większość szlachty zdecydowanie odrzucała przedstawioną ofertę powrotu do litewskości⁴. Samą zaś linię programową „Auszry” inny badacz tematyki polsko-litewskiej, Krzysztof Kawęcki, określa jako zdominowaną przez retorykę antypolską⁵. Natomiast Zbigniew Kurcz pismo to określił mianem „programowo antypolskiego”⁶. Tymczasem Marta Mackiewicz kluczowe znaczenie miesięcznika opisuje następująco:

„Pojawienie się „Auszry” było bez wątpienia najważniejszym czynnikiem, który wpłynął na potrzebę odrodzenia świadomości narodowej wśród Litwinów. […] „Auszra” doprowadziła do wyznaczenia ramowych zadań, niezbędnych stworzeniu nowoczesnej świadomości narodowej. „Auszra” stała się także symbolem nieporozumienia, zarzewiem konfliktu polsko-litewskiego. Polemiki z twórcami „Auszry” w prasie polskiej, oraz odpowiedzi ze strony litewskiej ujawniły od dawna narastające napięcie na linii Polska-Litwa. Na jaw wyszły skrywane uprzedzenia, liczne pretensje, wzajemne oskarżenia. „Auszra”, jako kwintesencja bezwiednych pragnień i nadziei Litwinów nie daje się ocenić w sposób jednolity. Z pewnością jednak stanowi ważny element przełomowy historii stosunków polsko-litewskich”⁷.

Uprawniony jest wobec tego powtarzany przez badaczy tematyki stosunków polsko-litewskich wniosek, iż proces narodzin litewskiego ruchu narodowego kształtował się w ostrej opozycji do polskości⁸. Tym samym stosunek do identyfikacji narodowej Polaków żyjących na terenach, do których aspirował litewski nacjonalizm, położył podwaliny pod ciągnący się aż do dzisiaj konflikt między polską ludnością autochtoniczną na obszarach historycznej Litwy, znajdujących się w granicach Republiki Litewskiej, a etnosem litewskim. Obecność Polaków, żyjących od pokoleń na terytoriach litewskich, stawia bowiem pod znakiem zapytania autentyczność i prawomocność odwołań nowolitewskiego ruchu narodowego wraz z jego politycznym wykwitem, a więc Republiką Litewską, do historii i ciągłości z Wielkim Księstwem Litewskim.

Należy przy tym zaznaczyć, że za Litwina w znaczeniu historycznym uważał się sam Piłsudski, stąd przyznawał się on do polskości – z ziemiami historycznej Litwy jako jej integralną częścią. Wilno zaś uznawał za miasto polskie i jedynie pod warunkiem federacji był gotów przekazać je nowo tworzącemu się państwu litewskiemu. Gdyby program ten nie był nierealną utopią i dał się urzeczywistnić, to w praktyce taka Litwa byłaby czymś zgoła innym niż współczesna Republika Litewska. Cele polityczne Basanovičiusa były z kolei zupełnie odmienne – zerwanie wszelkich związków z Polską, zagarnięcie terytorium zamieszkanego w przeważającej mierze przez Polaków, a następnie ich lituanizacja. Czy właśnie temu programowi chciał okazać aprobatę prezes Wileńskiego Oddziału ZPL Marek Kubiak?

Bez względu na to, czy ktoś jest endekiem czy też piłsudczykiem, warto pamiętać, że interesy teraźniejszych Polaków jako narodu nie mają nic wspólnego z patriotycznymi litewskimi marzeniami. Te ostatnie wyraził wprost polakożerczy szowinista Jonas Basanovičius, z którego skutkami działalności borykają się polscy autochtoni na Wileńszczyźnie. Uczczenie kogoś takiego przez Polaka, a szczególnie Polaka z Wilna, to policzek wymierzony członkom własnego narodu – Koroniarzom i samym Wilniukom. A przez tę szopkę sam Piłsudski przewraca się w grobie.

Marcin Skalski