Żydaczów

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 14, pod red. B. Chlebowskiego, Warszawa 1895, s. 880-882.

Żydaczów, w dok. 1360, 1375 i 1390 r. Zudoczow, Sudoczoia, miasto powiatowe w Galicyi, pod 49° 23′ płn. szer. a 41° 49′ wsch. dług. od F. Na płd.-wsch. leżą Rogoźno i Bereźnia Kró­lewska, na płd. Zabłotowce i Łowczyce, na zach. Hnizdyczów i Iwanowce, na płd. Wołczniów, Międzyrzecze i Czartorya, na płn. wsch. Zalesie i Borodczyce (trzy ostatnie w pow. bobreckim). Wzdłuż granicy zach. i płn. płynie Stryj i wpa­da do Dniestru, płynącego wzdłuż granicy płn.-wsch. Zabudowania miejskie leżą na zach., nad Stryjem. Miasto wraz z wsią zw. Żydaczowskie folwarki mają 34^–32 kim. kw. obszaru. Własn. wiek. (Fundacyi hr. Skarbków) ma roli or. 261, łąk i ogr. 426, pastw. 1467, lasu 182 mr.; wł. mn. roli or. 1391, łąk i ogr. 1062, past. 694, lasu 59 mr. W r. 1890 było 461 dm., 2647 mk. w Ż. a 31 dm., 168 ink. w folw. Żydaczowskich (1200 gr.-kat., 863 rzym.-kat., 752 izr.; 1304 Rus., 1216 Pol., 284 Niem.). Par. rzym.-kat. w miejscu, dek. stryjski, archidyec. lwowska. Parafia założona była w r. 1301. Należą do niej: Bereźnia Królew­ska, Cucułowce, Folwarki Żydaczowskie, Iwa­nowce, Międzyrzecze, Młyniska, Pczany, Po­krowce, Rogoźno, Turady, Wołcniów, Zabłotow­ce i Żurawków. Kościół murowany, konsekro­wany w r. 1612. Niegdyś istniał w Ż. klasztor augustyanów. Zniesiono go w r. 1783, a ob­szar klasztorny nabyli Jan i Salomeą z hr. Sta­dnickich Ufniarscy za 1807 złr. Zwie się on Augustyańszczyzną Żydaczowską i stanowi część obszaru dworskiego. Par. gr.-kat. w miejscu, dek. rozdolski. Cerkiew paraf. p. w. Zmar­twychwstania Chr. P. Miasto jest siedzibą sta­rostwa, urzędu podatkowego, sądu pow., urzędu poczt.-telegr., rady pow., rady szkolnej okręgo­wej. Stan czynny majątku miejskiego wynosi 125307 złr. Istnieje tu 5-klas. szkoła mieszana, z językiem wykładowym polskim, fundusz ubo­gich, założony r. 1848 przez kś. Sebastyana Iwańskiego, z majątkiem zakładowym 3535 złr. i dom ubogich, o którym jest już wzmianka w dok. z r. 1657. Majątek zakładowy tego domu sta­nowi grunt orny (7 mórg) i 2 ogrody, wartości 1060 złr. Przełożonym jest proboszcz łaciński. Ż. istnieje już za czasów Kazimierza W., stano­wił starostwo grodowe i miał zamek obwa­rowany wałami i parkanami. Piotr „ruthenus”, wojewoda „zudaczorieusis”, otrzymuje od króla Kazimierza przywilej na prawo niemieckie dla swych wsi: Czermno, Klęcie i in. (Kod. małop., I, 299). Dok. Władysława, ks. opolskiego, z r. 1375 wymienia wieś Strzylcze „in Zudaczoviensi” (Kod. dypl. pol., I, 241). Ks. Ant. Petruszewicz („Materyały historyczne, w „ Przeglądzie archeol.”, Lwów, 1882 str. 82) uważa Ż. za osa­dę pochodzenia rumuńskiego, albowiem nazwą „Zudeczow” powstała z rumuńskiego słowa „Żudeczu” (łacińs. „judex”), a w miejscowości tej mieli osiedleni tu koloniści rumuńscy swój gród sądowy. Dokum. wydanym w r. 1387 nadaje Władysław Jagiełło kościołowi N. P. Maryi w Żydaczowie wieś Rogoźno (A. G. Z., t. II, str. 27). Załoga węgierska, osadzona przez Ludwika węgierskiego w zamku żydaczowskim, dopiero w lat kilka po zgonie tegoż króla, a mianowicie r. 1390, usuniętą została. Władysław Jagiełło, pragnąc pomnożyć pożytki nowo założonego miasta, nadaje mu w 1393 r. 60 łanów frankoń­skich, z których opłacać mają posiadacze czyn­sze i pełnić obowiązki zwykłe w krajach rus­kich; przeznacza dla plebana dwa łany, a 4 na pastwiska; obdarza prawem niemieckiem, usta­nawia targ w soboty; zabrania w okręgu milo­wym karczmy stawiać, trudnić się jakiem bądź rzemiosłem i handlem, pod zagrożeniem kary w jednej połowie na użytek miasta przypadają­cej. Tenże król nadał Ż. i inne grody w r. 1403 bratu swemu Świdrygielle. Dokum. wy­danym r. 1415 uposaża ks. Świdrygiełło kościół N. P. Maryi w Ż. (A. G. Z., t. II, str. 65). Jan z Czyżowa, kasztelan krakowski, starosta żydaczowski, wydał w r. 1448 przywilej następującej treści: „Pragnąc dobra i bezpieczeństwa miesz­kańców, skłoniłem ich prośbami, iż takowi nie na mocy żadnego prawa, lecz z wolnej i dobrej swej chęci, wybudowali część zamkowej warow­ni, pod zastrzeżeniem wszakże: że jeśli w na­stępstwie czasu, zniszczeje warownia częściowo lub całkowicie, obywatele tutejsi nie będą obo­wiązani i znaglani do jej dźwignienia lub napra­wy. Zapewnia oraz: iż żadnych straży, ani

[s. 881]

wart w zamku pełnie nie będą, wrazie jednak na­padu pogan wszyscy do wspólnej obrony nale­żeć powinni. Dokum. wydanym w Poznaniu dnia 7 czerwca 1462 r. rozstrzyga Kazimierz Jagiellończyk spór między Włochem Krzysztofem de Saneto Romula a rajcami żydaczowskimi (Arch. kraj. we Lwowie, C, t. 330, str. 887). Dokum. wyd. we Lwowie dnia 15 czer. 1474 r. rozstrzyga Stanisław z Trzebuchowa, kanonik i oficyał lwowski, spór proboszcza żydaczowskiego z tamtejszymi rajcami o łąki i jatki (1. c, C, t. 541, str. 327). W Pyzdrach dnia 17 grud. 1474 r. pozwala Kazimierz Jagiellończyk Feli­ksowi z Paniowa, dworzaninowi swemu, wykupie z rąk Jana z Pilczy, kasztelana krakowskiego, zamek i miasto Ż. z przyległościami i zapisuje mu na tych dobrach 3603 zł. węg. (A. G. Z., t. IX, str. 110). W Piotrkowie dnia 19 lipca 1479 r. zapisuje Kazimierz Jagiellończyk Szczę­snemu z Paniowa, staroście żydacz., 100 zł. węg. na Ż. i wsiach przynależnych (1. c, str. 122). Tamże dnia 5 lutego 1511 r. przyłącza Zyg­munt I probostwo żydaczowskie do kapituły lwowskiej (Areh. kraj. we Lwowie, C, t. 541, str. 333). Dnia 6 lut. 1511 r. potwierdza Zy­gmunt I Swaryczowskim przywilej “Władysława Jagiełły, wydany w Ż. dnia 13 paźdz. 1387 r., dla Iwona i Boczka, Wołochów (1. c, C, t. 470, str. 156). Dnia 3 lipca 1521 r. w Krakowie nakazuje Zygmunt I żydom z Ż. i innych miast składać na ręce żydowskich poborców podatek, uchwalony w Bydgoszczy (1. c, C, t. 12, str. 522). W zamiarze polepszenia stanu miasta zaprowadza Zygmunt I, trzy jarmarki w r. 1546 (Baliński, Star. Polska, Warszawa, 1845 r., t. II, str. 613). Dok. wyd. dnia 16 mar. 1546 r. w Krakowie potwierdza Zygmunt I żonie i dzie­ciom Jerzego z Paniowa, ststy żydacz., posiada­nie Ż. z przyległościami i cłem w Dolinie aż do wypłaty pewnej sumy, a to stosownie do swego dawnego przyrzeczenia, danego Jerzemu i Malchierowi Parnowskim, starostom żydaczowskim (Arch. kraj. we Lwowie, O., t. 329, str. 184). Dnia 17 grud. 1546 r. w Krakowie nakazuje Zy­gmunt I Malchierowi z Paniowa, dzierżawcy dóbr król. żydacz., wstrzymać się od wyrządza­nia krzywd miastu aż do rozpatrzenia sporu przez komisarzów królewskich (1. c, C, t. 326, str. 470). Dnia 18 marca 1553 r. w Krakowie poleca Zygmunt August Melchiorowi z Paniowa, ażeby się lepiej obchodził z mieszczanami (1. c, C, t. 28, str. 269). Dnia 26 sierp. 1556 r. w Wilnie uwiadamia Zygmunt August Melchiora z Paniowa, że wysłał komisarzów do rozgrani­czenia dóbr królewskich Grodziska, od dóbr Sta­nisława Czartoryskiego: Międzyrzecza, Czartoryi, Zalesia, Zyrawy (1. c, C, t. 330, str. 53). Dok. wyd. d. 12 marca 1603 r. w Krakowie udziela Zygmunt III mieszczanom żydacz. listu bezpie­czeństwa (1. c, C, t. 356, str. 364). W Krakowie d. 28 sierp. 1607 r. wystawia Zygmunt III list żelazny kilku mieszczanom (1. a., C, t. 362, str. 2539). Dnia 27 marca 1615 r. w Warsza­wie daje Zygmunt III mieszkańcom Ż. list bez­pieczeństwa (1. e., C, t. 369, str. 238). Podług lustracyi z r. 1662 jest posesorem starostwa grodowego w Ż. Adam Dzierżek, kasztelan rospierski. Zamek na górze za miastem, koło zam­ku wał, na nim parkan miejscami stoi, gontami pobity; wewnątrz zamku 4 izby i kaplica nowa; naokoło zamku baszt 4, moździerz i 8 hakownie. Uskarżali się mieszczanie na P. P. szlachtę, któ­rzy to dwory swoje w mieście mający, pola miej­skie zabierają i zasiewają, a do żadnych cięża­rów i składek przyczyniać się nie chcą i odma­wiają. Mieszczanie powinności żadnej nieodprawują, oprócz tego, że po 3 grosze z domu dają (Baliński, 1. e., str. 613). W Warszawie d. 26 kwiet. 1670 r. zakazuje król Michał starostom i mieszczanom żydaczowskim pociągać tamtejsze cerkwie do ponoszenia jakichkolwiek ciężarów (Arch. kraj. we Lwowie, C, t. 423, str. 2617 i t. 461, str. 1422). W r. 1676, ciągnąc pod Żurawno, zatrzymał się tu Jan III d. 22 września na chwilę z wojskiem i donosi o tern żonie: „Myśmy się w sobotę z wojskiem zpode Lwowa ru­szyli. Wczora prześliśmy Dniestr tak mały, że go i kura przebrnęła. Weszliśmy tu we środek rozmaitych śmierci, bo z jednej strony nieprzy­jaciel, a z drugiej powietrze; kilkanaście bowiem wsi około Dniestru zapowietrzyło się, którzy i przed nieprzyjacielem nie uciekają. Ale P. Bóg z nami na to wszystko” (Helcel, Listy Jana Sobieskiego do żony, str. 281). Król Stanisław August w postanowieniu z r. 1767 wyraża: „Przełożono nam, że starosta Michał Rzewuski, wojewoda podolski, zamierza dla dobra powszech­nego z niemałym swoim nakładem do należytego stanu doprowadzić spustoszony zamek. Z tego więc powodu dozwalamy mu pociągnąć mieszczan do podwód, lecz nie dalej, jak w okręgu mil 10, i nie częściej, jak dwa razy na rok, do dni jego życia (Baliński, 1. c, str. 614).

Żydaczowskie starostwo grodowe, w wojew. ruskiem, ziemi lwowskiej, pow. żydaczowskim, podług spisów lustracyjnych z r. 1765 obejmo­wało miasteczko Ż. z wójtowstwem i wś Iwanowce. W r. 1771 posiadał je Kazimierz Rzewuski, wojewodzie podolski, opłacając kwarty złp. 4002 gr. 17, a hyberny złp. 135 gr. 25. Po zagarnięciu dóbr narodowych przez rząd austryacki w r. 1772, tenże sprzedał je przez licytacyję d. 15 maja 1813 r. Konstantemu Do­brzańskiemu za sumę 106820 złr., Dobrzański zaś odstąpił je zaraz Stanisławowi hr. Skarbkowi.

Żydaczowski powiat (w atlasie Kummersberga karty: 31, 32, 38, 39, szt. generał. Z. 7, C. 30; Z. 8, C. 30, 31, Z. 9, O. 30, 31) leży między 49° 7′ 20″ a 49° 35′ płn. szer. i między 41° 31′ a 42° 8′ wsch. dł. od F. Na płn. leży pow. lwowski,

[s. 882]

na wsch. pow. bobrecki i rohatyński, na płd. pow. kałuski i doliński, na zach. pow. stryjski, drohobycki i rudecki. Żydaczów znajduje się na płd.-wsch. i przytyka do granie pow. rohatyńskiego. Najdalszy punkt od Ż. na płn.-zach. (płn. kraniec Demni) leży o 26 kim. w pro­stej linii, na płd -wsch. (zach. kraniec Kotoryn) o 31 kim., na płd. (płd. kraniec Łyskowa) o 29 Mm., na zach. (zach. kraniec Rud­nik) o 20 Mm. Obszar powiatu obejmuje 9’4633 kwadrat, miryametrów. Gmin administracyj­nych jest 74 (19 w obrębie sądu pow. Mikoła­jów, 31 w obr. sądu pow. Żurawno, 24 w obr. sądu pow. Żydaczów); obszarów dworskich 63 (16 w obr. sądu pow. Mikołajów, 29 w obr. sądn pow. Żurawno, 18 w obr. sądu pow. Żydaczów). W obrębie sądu pow. Mikołajów leży miasto Mi­kołajów, miasteczko Rozdół i wsi: Brzezina, Czernica, Demnia, Drohowyże, Iłów, Krupsko, Malechów, Nadiatycze, Piaseczna, Rozwadów, Rudni­ki, Stulsko, Trościaniec, Uście, Weryń i Wola Wielka. W obr. sądu pow. Żurawno leżą mia­steczka: Nowesioło i Żurawno i wsi: Balicze Po­dróżne, Balicze Zarzeczne, Bujanów, Czerteż, Dubrawka, Holeszów, Izydorówka, Jajkowce, Korczówka, Kotoryny, Krechów, Lachowice Podróżne, Lachowice Zarzeczne, Lubsza, Lutynka, Łysków, Machliniec, Manasterzec, Mazurówka, Mielnicz, Młyniska, Obłaźnica, Pobereże, Protesy, Smuchów, Sulatycze, Tarnawka, Włodzimierec i Żyrawa. W obrębie sądu pow. Żydaczów leży miasto Ż., miasteczko Ruda i wsi: Bereźnica Królewska, Cucułowce, Demenka Leśna, Demenka Poddniestrzańska, Deszów, Hanowce, Hnizdyczów, Iwanowce, Juseptycze, Kijowiec, Łowczyce, Międzyrzecze, Pczany, Pokrowce, Rogożno, Tejsarów, Turady, Wołeniów, Wolica Hnizdyczowska, Zabłotowce, Żurawków i Żydaczowskie Folwarki. Cały powiat leży w nizinie naddniestrzańskiej a w dorzeczu Dniestru. Dniestr wchodzi tu z Sajkowa (w pow. rudeckim) do wsi Uście i płynie przez płn. wsch. część powiatu w kierunku płd.-wsch. przez Rozwadów, Weryń, Nadiatycze, Krupsko, Rozdół, Kijowiec, Brzezi­nę, Demenkę Poddniestrzańska, poczem skręca na wschód, wchodzi do pow. bobreckiego (w Brzozdowcach), następnie skręca na płd., dotyka płn.-wsch. granicy Międzyrzecza i wsch. granicy Ż., poczem wchodzi znowu w obręb powiatu do Holeszowa, płynie przez Żurawno, wzdłuż granicy Kotoryn i wchodzi nareszcie do Cwitowy, w pow. kałuskim. Do Dniestru wpadają w obrębie po­wiatu od lew. boku: Szczerek, Żubrza, Kłodnica, a z praw. boku: Stryj, Bereźnica, Lubeszka, Krechówka, Świca, Lutynka i Olszynka z Kiełbaską. W r. 1890 było w powiecie 9702 dm. a 65114 rak., a mianowicie: 3553 dm., 23601 mk. w obrę­bie sądu pow. Mikołajów, 3461 dm., 24868 mk. w obr. sądu pow. Żurawno, 2688 dm., 16645 mk. w obr. sądu pow. Żydaczów. Według płci było 32335 męż , 32779 kob. Według wyznania 47941 gr.-kat., 9980 rzym.-kat., 6961 izr., 232 innych wyznań. Języka rusińskiego używało 50942, polskiego 9491, niemieckiego 4549, inny eh języków 53 mk. Od 1 lipca 1888 r. tworzy powiat osobny okrąg szkolny, którego rada szkolna i inspektor mają siedzibę w Ż. Oprócz szkoły 5-klas. w Ż. istniało w r. 1895/6 szkół ludowych 69, a mianowicie: 58 z jęz. wykł. rusińskim, 10 z jęz. wykł. polskim, a jedna z jęz. wykł. niemieckim; 4 czteroklasowe, 7 dwuklasowych, 58 jednoklasowych. Szkół prywatnych było 3 z jęz. wykł. polskim, jedna 6-klas., jedna 4-klas., jedna 3-klas. Ilość dzieci obowiązanych do uczęszczania na naukę codzienną wynosiła 8626 (4565 chłopców, 4061 dziewcząt); na naukę dopełniającą 2436 (1233 chłopców, 1203 dziewcząt). Uczęszczało na naukę codzienną 7173, na naukę dopełniającą 1666. Nauczycieli było 58 (44 z świadectwem kwalifikacyjnem, 4 z świad. dojrzałości, 10 bez kwalifikacyi); nauczycielek 35 (14 z świad. kwalif., 6 z świad. dojrz., 15 bez. kwalif.). Kas pożyezk. gminnych było 57. Zach. część powiatu przebiega kolej Iwowsko-stryjska, i ma tu stacye: Mikołajów-Drohowyże i Piaseczna. Kolej lwowsko-czerniowiecka biegnie w nieznacznem oddaleniu od wsch. granic powiatu. Od Ż. prowadzi gościniec na płd.-zach. do Stryja; na płd.-wsch. przez Żurawno do Kałusza; na wsch. przez Chodorów, Rohatyn do Brzeżan; na płn.-zach. do Rozdołu.

Lu. Dz.