Wilia

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red. B. Chlebowskiego, t. 13, Warszawa 1893, s. 470-472.

Wilialit. Niarysal. Nerys, Neris, w dok. Krzyżackich Nirge,rzeka, najznaczniejszy dopływ Niemna. Wypływa, jako nieznaczny strumień z niewielkiego trzęsawiska, mającego do 1 1/2 mr. Obszaru, położonego w płn części pow. borysowskiego, pomiędzy sstwem wilejskim a majątkiem Szylińce. Strumień ten, sączący się ze wschodu na zachód, zasilony niedaleko od początku ukrytemi źródłami, rozlewa się w rzeczkę, śród bagien wprawdzie, lecz korytem już płynąca. Między 3 a 4 w., zasilona wodami spływającemi z błotnistych brzegów, rozdziela wś Dzierużki od wsi Kromowicze i tu znajduje się na niej pierwszy most. W tem miejscu kończą się błota i brzegi zaczynają być twarde. Na 9 w. Przy wsi i dworze Hrebienie (na pr. brzegu) jest drugi most, przy którym pierwszy upust i młyn. O 1 1/2 w. poniżej, przy

[s. 471]

wsi skarbowej Wilejce (na lew. brzegu) trzeci most oraz drugi młyn z upustem. O 5 w. poniżej oblewa dwór Wieżki (na praw. brzegu). Odtąd W. poczyna być spławną dla drzewa towarowego. Na 17 w rzka Czernia zasila pierwsza W. od prawego brzegu; od ujścia jej występują znów brzegi bagniste. Pośród tych bagien na 20 w. jest 4 most na drodze z Mińska do Stańkróla, stąd o 10 w. poniżej dobra Milcz (5 most, przy którym trzeci i ostatni młyn o 2 kołach). O 1 1/2 w. poniżej Milcza W. przybiera od praw brz. rzkę Łonwę. W tej okolicy W., zrosiwszy na przestrzeni 35 w. pow. borysowski, wkracza do pow. wilejskiego, przez który płynie 168 w., mając odtąd łożysko twarde, brzegi suche. Przepływa dalej pod wsią Pohost (most), o parę wiorst poniżej której przybiera od lew. brz. rzkę Dzwinosę, ważną dla handlu drzewem. Pod wsią kamień znajduje się na W. most na trakcie z Mińska do Dołhinowa, poczem zasila się od lew. brz. rzką Krajszczanką. O kilka wiorst poza wsią Kostyki (przystań) uchodzi od praw. brz. rzka Serwecz, od połączenia się z którą W. zaczyna płynąć szerszym korytem (do 18 saż.) głębokość dochodzi do 1 1/2 arsz. Brzeg prawy ma piaszczysty, wyniosły, licznie zaludniony, lewy natomiast niski, pokryty łąkami, w części zarosłemi dębami, słabo osiedlony.. Z osad nadbrzeżnych ważniejsze: Sutoki, mko Sosenka, Słoboda, przez którą uchodzi od lewego brzegu rz. Wiazynka al. Wiazucia, Małmyhy (przystań drzewna, podobnie jak i Słoboda), mto pow. Wilejka, po za którem uchodzi, pomiędzy innemi, od pr. brz rzka Usza. Od ujścia tej rzeczki do ujścia Oszmianki W. na przestrzeni 118 w. stanowi granicę pomiędzy pow. święciańskim a oszmiańskim. Na przestrzeni tej oblewa mko Zaśkiewicze (przystań), Zalesie, siedzibą dawniej Ogińskich, Daniszów, Uhlany (starożytne kurhany). Odtąd koryto i wybrzeża zawalone są kamieniami, rzeka się zwęża i płynąc nadzwyczaj kręto tworzy pierwszą niebezpieczną rafę, t. zw. Prywitalną, po wyjściu z której W. płynie śród stromych, wyniosłych i bardzo malowniczych brzegów, oblewa mko Żodziszki, Tupalszczyznę aż do wsi Markuny, przy ujściu rzeki Oszmianki. Od ujścia Oszmianki do ujścia Żejmiany na przestrzeni 113 w. W. rozgranicza pow. święciański od wileńskiego. Odtąt po lewym brzegu występują pierwsze ślady mowy litewskiej, podczas gdy na prawym brzegu trwa narzecze białoruskie. Przepływa pod mkiem Michaliszki, wsią Wartacze, dworem Ryzhory (ciekawe kurhany, w koło obłożone kamieniami), majątkiem Woronie, mkiem Bystrzycą (przy ujściu rzki Bystrzyczanki od lew. brz.), Bujwidze, niegdyś Brzostwoskich, następnie Radziszewskich, mko Balingródek, o kilka wiorst poniżej którego przybiera od pr. brzegu rz. Żejmianę. Odtąd W. przestaje być rzeką graniczną, pochyla się kręto ku południowi i wkracza w powiat wileński, środkiem którego płynie aż do ujścia rz. Wakki na przestrzeni 100 w. mija Lucyny, dziedzictwo Parczewskich, Niemenczyn, Lubów, dawniej Tyszkiewiczów, potem Śliźniów, Werki, Kalwaryą, Wilno, Zakret, po za którym na lewym brzegu rzeki ciągnie się malownicze pasmo gór Ponarskich. Poczynając od zaśc. Statkowszczyzna na prawym a Sojdzie na lewym brzegu W. stanowi granicę pomiędzy pow. wileńskim a trockim na przestrzeni 98 w., niedaleko ujścia rzeki Świętej. Na wybrzeżach W. rozłożyło się kilku zaśc szlach., zwanych Karmazyn, Karmazynek, Karmazyniszki, dalej Elnokumpie Ogińskich, ze znaną blecharnią płótna, wś Grabiały (kurhany), odkąd rzeka u ludu przybiera nazwę Niarys (Nerysa). Począwszy od Kiernówki (kurhany), kończą się wysokie nadbrzeżne góry, i W. płynie odtąd śród niższych brzegów, oblewa Kiernów, starą stolicę ks. litewskich, Orgiszki, Mitkiszki (kurhany), Poporcie, Czabiszki, Żubiszki. Przybrawszy od prawego brzegu rz. Świętą, W. wkracza w granice pow. kowieńśkiego, środkiem którego płynie do Kowna przez 42 w., na Skorule, mko Janów, pod którem znajduje się jedyny jaz w rzece, wś Karmiały, poza którą ostatnia rafa zw. Baran, Łaukiszki i dochodzi do Kowna. Długa w ogóle 682 w. z czego na gub. Mińską wypada 43 w., na wileńską 597 w., na kowieńską 42 w. Przybiera znaczną liczbę rzeczek i strumieni, w tej liczbie mających ustaloną nazwę od pr. brzegu 22, od lewego zaś 33, mianowice od prawego brzegu uchodzą: Czernia, Siarnista, Słastówka, Serwecz, Ziabinka, Rabuń, Kasuta, Pleśnianka, Kaczaryca, Narocz, Stracza, Kumielnaja, Żejmiana, Niemencza, Cedrod, Sojdzianka, Dukszta, Iropa, Musa Święta, Letanka i Łoka, od lewej zaś: Łonwa, Dźwinosa, Drożdzianka, Krajszczanka, Kobylanka, Rybczanka, Wiazucia, Michicha, Usza, Pilść, Saraczanka, Bystrzyczanka, Podmosz, Woksza, Szałnojdzia, Bujwidzka, Ajłupa, Bieżąnka, Wierszupka, Wilenka, Ponara, Waka, Rykonta, Naczała, Womba, Padalosa, Sukra, Żyżmorka Gamonda, Giżanka, Szeszupa, Arfa i Zweresa. Na brzegach W. leżą, dwa miasty gubernialne (Wilno i Kowno), 1 powiatowe (Wilejka), 9 miasteczek, 269 wsi, dworów, zaśćianków i pomniejszych osad, w ogóle 281 miejscowości, w tej liczbie 152 na prawym a 129 na lewym brzegu. W miejscowośćiach tych w granicach gub. Wileńskiej w 1859 roku było 1107 dm. I 12441 mk. W 1858 r. Było 8 mostów (oprócz wymienionych w Wilnie i w Kownie) i 27 przewozów. Kierunek początkowo ma płd.-zach, przy ujściu Naroczy skręca gwałtownie, od mka Zaśkiewicze do wsi Świrełki płynie w kierunku płd.-zach., poczem wykręca się na zach. I w tym kierunku płynie do Niemenczyna,

[s. 472]

pod którym wygina się ostrym łukiem na płd.-zach., poczem o 6 w. poniżej Wilna przybiera znów kierunek płn.-zach. I zatrzymuje takowy do ujścia. Szerokość rzeki do Wilejki wynosi do 15 saż., do Wilna od 20 do 30 saż., pod Wilnem dochodzi do 45 saż., poniżej zaś do 70 a w niektórych miejscach do 130 saż. Głębokość w górnym biegu 1 1/2 st., pod Wilnem 2 st., poniżej od 3 do 6 a przy ujściu 12 st. Brzegi w pow. borysowskim ma błotniste i lesiste, dalej wyniosłe i urwiste, złożone z pokładów piasku, gliny a po części wapienia ze skamieniałościami formacyi eoceńskiej. Dno rzeki w górnym biegu ilaste, w średnim przeważnie żwirowate i kamieniste, w dolnym piaszczyste. Bieg dość wolny, spadek wynosi 5 1/4 st. Na 7 w. Spław zaczyna się właściwie od ujścia Dźwinosy, żegluga od mta Wilejki. Są one bardzo utrudnione z powodu licznych raf, podwodnych kamieni, mielizn i in. zawad. Najniebezpieczniejszemi dla żeglugi, grożącemi bowiem rozbiciem się przechodzących przez nie statków, są tak zw. W języku ludowym rafy „Siabrowe”, w liczbie 12 (Prywitalnaja, Rawianka, Oszmianiec, Szałnojdzia, Baran, Sojdzia, Solnik, Zub, Łaukista, Krywiczy, Raudonia, Baran). Mniejszych raf, zwanych przez flisaków zaborami, jest 27, z których każda ma swą nazwę. Oprócz raf ważną przeszkodą dla żeglugi stanowią kamienie, bądź pojedynczo, bądź po dwa, trzy i więcej razem się znajdujące. Kamieni takowych można naliczyć 48. Przybór wody ma miejsce na wiosnę od tających śniegów oraz jesieni a nawet i latem wskutek przewlekłych deszczów. Poziom wód podnosi się niekiedy do 3 saż. I rzeka wylewa w niektórych miejscach na przestrzeni 800 saż. Przystani na W. jest 11, mianowicie 7 w pow. wilejskim (Kostyki, Sutoki, Sosenka, Pachonówka, Słobódka, Wilejka, Domonowicze), jeden w pow. oszmiańskim (Zaśkiewicze), 1 w wileńskim (Wilno) i 2 w pow. kowieńskim (Janów i Kowno). Do spławu zboża, lnu itd. Używane są strugi, łajby i bajdaki, drzewo zaś do spławu jest zbijane na wybrzeżach w tratwy. Wilja obfituje w ryby. Poławiają w niej: szczupaki, okunie, liny, leszcze, płotki, miętusy, sumy, bieługi, jazie, węgorze, hołownie, wierozuby, łososie (pomiędzy Kownem a Janowem), cyrty i in. Raki znajdują się wszędzie wzdłuż rzeki, wyjąwszy wybrzeża, na którym rozłożyły się Michaliszki. Nazwę rzeki rozmaicie objaśniają. M. Baliński przypuszcza, że może zwała się niegdyś Wigilia, jak znajdujemy w przywileju Wład. Jagiełły z 1390 r. wydanego kapitule wileńskiej na dobra Ponary oraz u Sarnickiego w Opisie Polski. Winnych miejscach (Historya Wilna, t. 1) nazwę Wilia wyprowadza od wyrazu wiloju – łudzę al. od wilus – zdrada, nazwę zaś Nerys od panerto – ponurzona, pogrążona lub też łotew. Nereht – wygrzebać, podmyć. Kraszewski (Litwa, t. 1) mniema, że nazwa Nerys pochodzi od bóstwa Nerys, biorącego swą nazwę od neru – ciągnę. Najwłaściwsze będzie wyjaśnienie Mikuckiego (w odczycie złożonym akademii nauk w Petersburgu w 1853 r.), który nazwę Wilia wyprowadza od białorus. Wyrazu wilat’ – zmieniać ciągle kierunek, nazwę zaś litewską Nerys, Niaris, od słowa nerti, t. J. Rzeka nurtująca w różnych kierunkach. Obszerny opis W. podał Konstanty hr. Tyszkiewicz (Wilia i jej brzegi, Drezno, 1871). 2.) W., rzka, w gub. Mohylewskiej, lewy dopł. Resty (pr. Dopł. Proni).

J. Krz.