Wielkie Księstwo Litewskie

Nazwa państwa litewskiego od XIII w., w l. 1569-1795 połączonego unią z Koroną Królestwa Polskiego w Rzeczypospolitą Obojga Narodów. Powstało na przełomie XII i XIII w. na terenach Auksztoty (Aukštaitija), rdzennej dzielnicy Litwy. Początkowo rządzone było wspólnie przez książąt (kunigasów) kilku rodów litewskich. Od ok. 1235 władzę książęcą objął Mendog (Mindaugas, ?-1263), który w 1250 lub1251 przyjął chrzest w obrządku rzymsko-katolickim i 1253 został koronowany na króla Litwy.

Niebezpieczeństwo agresji, od 1202 ze strony zakonu kawalerów mieczowych, a od 1237 Krzyżaków, przyśpieszyło proces kształtowania się jednolitego państwa zwanego później Wielkim Księstwem Litewskim. Mendog opierając się na posiadłościach zdobytych przez Litwinów na Rusi Czarnej i zachodniej części Rusi Białej, podporządkował sobie książąt Auksztoty i zjednoczył plemienne terytoria litewskie, natomiast książęta Żmudzi potrafili zachować autonomię. Siedzibę książęcą była Voruta, Varuta (1251), później Kiernów (Kernavė) i Nowogródek (Naugardukas).

Po 1260 Mendog opanował część Jaćwieży i nękał najazdami ziemie polskie i zakonne. Jego następcy – Trojden (Traidenis, 1269-1282) i Witenes (Vytenis, ok. 1295-1316) prowadzili uporczywe walki w obronie niezależności państwa.

Właściwym twórcą potęgi WKL był brat i następca Witenesa wielki książę Giedymin (Gediminas, 1316-1341), który przeniósł stolicę do Wilna (1323), wcielił do swego państwa na stałe rozległe ziemie ruskie, dokonał konsolidacji WKL. W chwili jego śmierci (1341) w skład WKL poza Litwą (Auksztotą) wchodziły ziemie: grodzieńska, nowogródzka, brzeska, mińska, połocka i turowsko- pińska. W XIV w. ludnośc WKL trudniła się głównie rolnictwem i hodowlą; ziemie położone w głębi Litwy były gęsto zaludnione, rozwijała się gospodarka towarowa, powstały ośrodki miejskie w Wilnie i Starych Trokach. Ekspansja WKL na ziemie ruskie za panowania w. ks. Olgierda (Algirdas, ok. 1296-1377) w drugiej połowie XIV w. objęła całą Białoruś, Smoleńszczyznę, księstwa ruskie nad górą Oką, na pd. Ziemię Kijowską (po pokonaniu Tatarów pod Sinymi Wodami, 1363), Podlasie, częściowo Wołyń i Podole.

Rusini, chrześcijanie od 4 wieków liczebnie i kulturalnie górowali nad pogańskimi Litwinami; język ruski stał się językiem kancelaryjnym WKL. Ogólny obszar państwa w końcu XIV w. wynosił ok. 800 tys. km kw. (w tym Litwa etniczna ok. 10%). Wielki książę rządził opierając się na lennych wobec siebie książętach (kniaziach) i podległych mu możnych (bojarów), którzy tworzyli jego radę. W 1377 władzę w WKL objął syn Olgierda Jagiełło (Jogaila, ok.1351-1434). Nasilające się zagrożenie krzyżackie, ekspansja na Rusi i związana z tym potrzeba obrony tych ziem przed Tatrami, a także świadomość konieczności chrystianizacji Litwy w obrządku rzymskim, by zachować przewagę nad wyznającymi prawosławie Rusinami- legły u podstaw związku WKL z Polską.

Zapoczątkował go akt w 1385 w Krewie i w 1386 chrzest oraz małżeństwo Władysława Jagiełły z królową polską Jadwigą. W 1387 utworzono katolickie biskupstwo w Wilnie, rozpoczęła się stopniowa chrystianizacja Litwinów. Stosunek WKL do Polski uregulowały akty unii wileńsko-radomskiej (1401) i horodelskiej (1413); zachowano odrębność WKL, które otrzymało własnego wielkiego księcia Witolda (Vytautas, ok.1350-1430), podporządkowanego jednak królowi polskiemu. Witold położył kres rozbiciu dzielnicowemu WKL przez przyłączenie do ziem wielkoksiążęcych prawie wszystkich większych dzielnic. Mimo kilkakrotnego powoływania w WKL po śmierci Witolda odrębnych wielkich książąt, w XV i XVI w. utrwaliła się unia personalna polsko-litewska; odtąd WKL upodobniało swój ustrój społeczny i administracyjny do ustroju Polski, co przygotowywało grunt pod ściślejsze zespolenie Wielkiego Księstwa z Polską. Możnowładztwo litewskie szybko się polonizowało i upodobniało do szlachty polskiej.

Po zażegnaniu niebezpieczeństwa krzyżackiego w wyniku zwycięstw pod Grunwaldem w 1410 i Wiłkomierzem nad rzeką Świętą w 1435 i po odzyskaniu na mocy pokoju toruńskiego w 1411 Żmudzi, głównym problemem polityki stały się stosunki między WKL a państwem moskiewskim, które rozpoczęło podbój ziem ruskich należących do WKL; w l. 1482-1532 powtarzały się najazdy tatarskie na ziemie WKL; w l. 1498-1537 toczyły się wojny z Moskwą, zakończone utratą przez WKL m.in. Smoleńszczyzny i ziemi siewierskiej; następnie w 1562 wojna z Moskwą o Inflanty i utrata Połocka w 1563- niepowodzenia te osłabiały wśród magnatów litewskich wolę utrzymania samodzielności państwa; ogół bojarów litewskich, pragnących umocnienie swoich praw oraz politycznej emancypacji, dążył do zacieśnienia związków z Polską. Na wspólnym sejmie w Lublinie, zwołanym w 1569 w celu uzgodnienia aktu unii, który w miejsce unii personalnej wprowadził między oboma państwami unię realną, przy zachowaniu jednak osobnych urzędów centralnych i pewnych odrębności ustrojowych. Od WKL odłączono terytorium całej Ukrainy, z Wołyniem i Podolem bracławskim, i Podlasie.

W 1697 nastąpiła dalsza unifikacja przez zrównanie praw Korony i Litwy oraz wprowadzenie języka polskiego jako urzędowego na miejsce języka ruskiego. Proces polonizacji objął w zasadzie całą szlachtę litewską i białoruską, zwłaszcza w sferze języka i kultury, stopniowo także w sferze świadomości państwowej, jako obywateli Rzeczypospolitej Obojga Narodów; rozwijająca się w XVI-VXII w. literatura religijna w języku litewskim była przeznaczona zwłaszcza dla warstw niższych. Od połowy XVI w. na ziemie WKL przenikały idee reformacji, której zasięg na Litwie był większy niż w Koronie; zwłaszcza wśród magnatów i szlachty rozpowszechniał się kalwinizm; po osiedleniu w Wilnie w 1569 jezuitów i założeniu przez nich Akademii Wileńskiej, rozpoczęli oni działalność kontrreformacyjną, która zakończyła się zwycięstwem zakonu jezuickiego. W XVI-XVII w. nastąpił znaczny rozwój gospodarczy kraju, nasilenie kolonizacji puszcz i pustkowi, rozwój folwarków, wzrost eksportu; rozwój gospodarki towarowej zintensyfikował procesy urbanizacyjne.

Równocześnie ogromne straty przyniosły wojny ze Szwecją i Moskwą oraz towarzyszące im epidemie i głody; w całym WKL ubyło ok. 46% ludności ( w Litwie właściwej ok. 37%); proces odbudowy kraju przerwały nowe wojny w l. 1701-1721. Mimo wojen i klęsk żywiołowych rozwijały się miasta: Wilno (w 1790 blisko 24 tys. mieszkańców), Brześć, Grodno, Mińsk, Mohylew, Nowogródek, Pińsk, Słuck, Kowno. Główną rolę w WKL odgrywały rody Radziwiłłów, Paców, Sapiehów, a w XVIII w. – Czartoryskich, Kossakowskich, Massalskich i Ogińskich. Związek WKL z Koroną został zacieśniony w 2 poł. XVIII w. w wyniku utworzenia Komisji Edukacji Narodowej. Uchwalona na Sejmie Czteroletnim Konstytucja 3 maja 1791 przemilczała kwestię wzajemnego stosunku Korony i Litwy, aczkolwiek potwierdzała federacyjny charakter Rzeczypospolitej. W wyniku rozbiorów (1772, 1793, 1795) ziemie WKL przeszły do Rosji i Wielkie Księstwo Litewskie przestało istnieć.

Mieczysław Jackiewicz