Ptycz

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 9, pod red. B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, Warszawa 1888, s. 262-263.

Ptycz, białoruskie Pcicz, rzeka w gub. miń­skiej, lewy dopływ Prypeci. Zrasza powiaty: miński, ihumeński, bobrujski i mozyrski, a w nich 14 gmin, na przestrzeni 363 wiorst czyli przeszło 54 mil (podług Zielińskiego, Opis gub. mińskiej, t. I: 205—210); Stukenberg podaje przeszło 300 w.; opis rz. P. z 1830 r. 244 w., raport zaś urzędowy naczelnika okrę­gu komun. (podany przez Zielińskiego, 1. c.) tylko 180 w. Zaczyna się we wzgórzystej za­chodniej stronie powiatu mińskiego, w okolicy wsi i folwarku Norojki al. Ernestowszczyzna, stanowiącej punkt najwyższy wodorozdziału, z którego wypływają rzeczki i strumienie w dwie różne strony, ku Bałtykowi i morzu Czarnemu, za pośrednictwem Niemna i Prype­ci. Początkowo P. ma kierunek prawie półno­cny, który zmienia się na wschodni o 10 w. od źródła, pod wsią Stare-Sioło, kędy rozlana w staw około 1 w. długi i na 1/6 w. szeroki, porusza młyny. Koryto w górnym biegu ścieśnione ciągle między wzgórzami jest dość wązkie, ma spadek znaczny. Niepodobno wyli­czać wszystkich wsi i dworów, koło których P. przepływa; jej okolice w pow. mińskim i ihumeńskim są mocno zaludnione i posiadają najdawniejsze bodaj sadyby stron tutejszych, o czem świadczą nadbrzeżne kurhany, okopiska i horodyszcza lub kamienie pamiątkowe i stacye krzemienne przedhistoryczne. Zaznaczmy jednak miejscowości ważniejsze. W pow.miń­skim: Papiernia, z fabryką papieru zwyczajnego, poruszaną siłą wody; wś i dobra Ptycz (młyn), wś i dobra Nowy-Dwór (młyn), wś Wołoczkiewicze, po za którą Ptycz przecina tor dr. żel. moskiewsko-brzeskiej pomiędzy st. Mińsk i Fanipol, a następnie płynie w cią­głych skrętach pod wsią Leckowszczyzna, da­lej przepływa pod Przyłukami i przeciąwszy dawny trakt pocztowy mińsko-kojdanowski przepływa przez dobra Rusinowicze (młyn i folusze) i Samochwałowicze (młyn i folusze); pod folw. Ignatycze porusza duży młyn i fo­lusze, pod folw. Piaciewszczyzna młyn z krupiarnią, a pod Annopolem rozlana w staw ma młyn, folusze i tartak. Odtąd aż po za Samue­lów (młyn), stanowiąc granicę pow. mińskiego i ihumeńskiego na przestrzeni prawie mili, wpływa w pow. ihumeński w obrębie dóbr Bacharewicze. Do tego miejsca Ptycz zasila się jedynie drobnemi rzeczułkami i krynicami wytryskającemi z okolicznych wzgórz, dopie­ro od Bacharewicz, przyjąwszy w siebie z pra­wej strony Osokę, a z lewej Bierczukówkę, rozszerza nieco koryto pod Hrebnią i ma młyn; pod Dudziczami obraca młyny i folusze. Dalej dotyka wsi Ozieryczyn (młyn, folusz, pytel). Za Ozieryczynem zasila się od lewego brzegu bagnistą rzeczką Użanką al. Uszonką, płynie ku Woroniczom, miejscu urodzenia Michała Szyszki. Nieco poniżej na obszarze dóbr Citwa, w uroczysku zwanym św. Jan, przez wazką bagnistą odnogę, oddzielającą się od lewego brzegu, daje początek rzece Citewce,

[s. 263]

prawemu dopływowi Świsłoczy. Pod wsią i folw. Rusakowicze przecina gościniec wojenno-komunikacyjny (młyn i niedawno odnale­ziona stacya krzemienna); za Rusakowiczami zasila się pod folw. Uborek, z prawej strony, rzeką Nieświaczą, wypływającą z jeziora Sierhiejewickiego. Odtąd okolice Ptyczy mają charakter poleski i nizinny, spadek mniejszy, a koryto coraz się rozszerza; przepływa pod wsiami Prystań i Kobylicze (wyborne łąki zalewne), Horelcem (młyn i również rozle­głe łąki); o 4 w. za Horelcem wpada do P. od prawego brzegu rzeka Szacza, zasilona Kowalówką i w tem miejscu, niedostępnem do dziś dnia, znajdują siej bobrowe gony. Pod wsią Wieczerewicze koryto bardziej się roz­szerza na przestrzeni 3 w. i tworząc ostrowy i zatoki, ma brzegi porosłe bujną trawą. Poni­żej Wieczerewicz, przyjąwszy od prawego brzegu bagnistą rzkę Jasznę, kieruje się co­raz bardziej na wschód, w zakrętach, przez lesiste moczary i ostępy ku wsiom: Porzecze i dalej ku Kletnu, po za którem odludną miej­scowością zwraca się znowu nieco na południe i o 5 w. przed wsią Życin wpływa w pow. bobrujski na 146 w. od źródeł. Pod Życinem tworzy rozlewy i odnogi i ma młyn. Odtąd znacznie i stale się rozszerza, płynie około wsi Krymok, Jurewicze, Mosiewicze, Krynki, Chalki, Ptuszacze, Radutycze i wszędy ma brzegi nieco wyższe, odznaczające się dobremi łąkami. W okolicy wsi Słopiszcze zatacza koło na południe, wśród głuchych ostępów za­sila się z prawej strony rzką Żeleźnicą al. Żeleźnianką i kilku jeszcze mniejszemi bezimiennemi, a pod wsiami Simonowicze i Jewsiejewicze przecina dawną szosę bobrujską, ma młyn i spust przy moście dla spławu drzewa. Dalej płynie około folw. Zawałowszczyzna, wsi: Zapole i Horodok (młyn na szerokim rozlewie), o kilka wiorst za którą, pod wsią Horodyszcze, zasila się z lewej strony rzeką Krasną, dotyka wsi Kanysze, pod wsią Żelwiniec za­tacza koło na południo-zachód ku Hłuskowi, dalej zasiliwszy się od prawego brzegu rzką Komarówką rozdziela się na odnogi, to się znowu zlewa w jedno koryto i tak dociera do Hłuska, odkąd staje się żeglowną dla wielkich łodzi zwanych szuhaleje, podejmujących do 250 pudów towaru, które tu przybywają na wiosnę z Mozyrza, pod wodę, ze zbożem, wód­ką, solą, żelazem, kamieniami, transportując w zamian z powrotem: wosk, miód, grzyby, klepkę, terpentynę, smołę i inne produkty stron poleskich. O 10 w. za Hłuskiem leży nad P. wś Poblin z młynem; tu z lewej strony wpada rzeczka Lisa i odtąd zwróciwszy się. pod ostrym kątem prawie całkiem na połu­dnie, płynie koło wsi: Byłowicze, Podłużje i Bierezówka, na przeciwko której przyjmuje w siebie od lewego brzegu rzkę Bieżenicę, a niżej o wiorstę prawie przed Kosaryczami rzekę Dokołkę od prawego brzegu, na przeciwko ujścia której jest znaczna wyspa z odnogi uformowana. U Kosarycz P. rozlewa się w znaczne, otoczone odnogami jezioro, na 1 1/3 w. długie i na 3/4 w. szerokie, stanowiące wygodną przystań dla statków i płytów. Jakkolwiek żegluga zaczyna się daleko wyżej, atoli od Kosarycz jest znacznie swobodniejszą z powodu dogodnego urządzenia spustów młynowych, kędy przechodzić mogą łatwiej statki ładowne. Na przeciwko Chołopienicz (przystań) lewa odnoga Ptyczy zasila się od lewego brzegu bagnistą rzką Wolożdą, a niżej oddzielają się od głównego koryta łachy i głęboko w ląd wrzynające się rozlewy. Dalej koło wsi Porzecze i Rżanów ma prawy brzeg wynioślejszy i stały; pod Bubnówką uchodzi do P. od prawego brzegu rz. Oressa, prawie na samej granicy pow. mozyrskiego. Długość P. na przestrzeni pow. bobrujskiego wynosi 152 w. W pow. mozyrskim zasilając się z obu stron drobnemi rzeczkami i strugami, płynie w zakrętach i rozlewach pod wsiami Chojno, Łuczyce (przystań), Kapcewicze (przystań), Słobodka; pod wsią Rudzienka przybiera rzkę Chwaszczady-Ruczaj, tworzy wyspę i zatacza koło na zachód ku miasteczku Kopatkiewicze (młyn). Za Kopatkiewiczami leżą nad Ptyczą wsie: Słoboda, Iwaszkowicze, Horodyszcze; pod Bobryczami od prawego brzegu wpada rzka Młynek i w tem miejscu tworzą się dwa szerokie ramiona na przestrzeni 4 w., po złączeniu się których koryto się rozszerza jeszcze bardziej, wije na przestrzeni 10 w. w zakrętach odludną lesistą niziną, nadto oddzieliwszy od siebie od lewego brzegu odnogi zwane Kopanica, Lubicz i inne, uchodzi do Prypeci w okolicy wsi Bahrymowicze, w miejscowości kędy się zaczyna zatoka Prypeci zwana jeziorem Zapiesoczno. Długość biegu P. w pow. mozyrskim wynosi 65 w. Gdyby nie liczne tamy przy młynach i jazy rybackie, stanowiące na P. nieustanne przeszkody dla spławu, to żegluga na tej rzece mogłaby się rozpoczynać już w pow. ihumeńskim, w okolicy Rusakowicz. Według statystycznych obliczeń podanych przez Zielińskiego w 1864 r., w ciągu 14 lat (od 1844 do 1857 r.) wywożono co rok ku ujściu różnych towarów średnio na 27,734 rs., przywożono zaś za 2,280 rs., czyli w ogóle wartość spławu wynosiła 30,014 rs. Ptycz jest bardzo rybną, a nadto obfituje w wydry i w wielu miejscach ma jeszcze bobry.

A. Jel.