Horożana

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red. B. Chlebowskiego, t. 3, Warszawa 1882, s. 154.

Horożana mała i wielka z Saską dominikalną (al. Horożanna, Różana, a w dokumen­tach także Hroszana), wsie w pow. rudeckim. H. wielka leży 26 kil. na płd. wschód od Ru­dek, a 8 kil. na płd. wschód od st. poczt, w Komarnie, 6 kil. na zachód od przystanku ko­lei Albrechta w Czerkasach, w płn. wsch. stro­nie powiatu na granicy pow. lwowskiego. Są­siaduje ona na wschód z Kahujowem, na płd. z Ryczychowem i Podwysokiem, na zachód z Tatarynowem i Rumnem, a na płn. z Humieńcem. Wieś leży w okolicy pagórkowatej. Najwyż­sze wzniesienie, Horożanka, w stronie południowo-wsch., czyni 310 m.; we wsi samej wzniósł się punkt jeden 305 a drugi 304 ra. npm. Do tejże wysokości (301 m.) dochodzi Łysa góra na wsch. granicy wsi, zresztą opada poziom do 286 m. i niżej. Wieś leży w dorze­czu Dniestru. Wody ze wsch. obszaru wlewają się do Szczerka, jak potok Sponka i inne, a ze strony zachód, do Wereszycy lub wprost do Dniestru, jak potok Kożuszny. Na płn zachód od H. wielkiej leży H. nowa, kolonia niemiecka. H. mała i Saska oddalone 32 kil. na płd. wschód od Rudek, 8 kil. na zachód od st. poczt, w Mikołajowie a 5 kil. na zachód od stacyi kolejowej Mikołajów-Drohowyże. Wieś leży we wsch. stronie powiatu i sąsiaduje na płn. z Nowosiółkami, na wschód z Werbiżem, na płd. z Radeliczem (w pow. drohobyckim) a na zachód z Podwysokiem. Wieś leży w doli­nie, na lewym brzegu Dniestru, 261 m. npm.; północna jej strona wznosi się cokolwiek nad ten poziom, podczas gdy południowa jest moczarzysta, poprzerzynana dopływami Dniestru i kanałami. Według obliczeń z r. 1869 było w H. wielkiej dm. 231, mk, 1373 w gminie a 15 dm., 97 mk. na obszarze dworskim; w H. ma­łej wraz z Saską dm. 95, mk. 655 w gm. a 3 dm., 19 mk. na obsz. dwors. Według szematyzmów z r. 1881 było w H. wielkiej 1340 mk,, obrz. gr. kat., 53 obrz, rzym. kat., 20 wyzn. mojżesz., w H. małej 372 obrz. gr. kat., 2 obrz. rzym. kat., 25 wyzn. mojżesz.: w Saskiej dominikalnej 348 obrz. gr. kat. Własność więk­sza obejmuje w H. wielkiej i małej z Saską ro­li ornej 387, łąk i ogr. 87, pastw. 10, lasu 22, włościanie mają roli urnej 2582, łąk i ogr. 330, pastw. 264, lasu 13 mr. H. wielka jest siedzi­bą parafii gr. kat. i dekanatu. Dekanat horożąński należy do dyecezyi przemyskiej a o­bejmuje prócz H. wielkiej następujące jeszcze parafie: Horbacze, Horożana mała, Klicko, Kołodruby, Łowczyce, Monasterzec, Piaski, Porzecze grunt, Rumno, Ryczychów, Tatarynów i Werbiż. W H. wielkiej jest cerkiew drew­niana pod wezw. Wniebowzięcia N. M. Panny, szkoła etatowa jednoklasowa i kasa pożyczko­wa gminna z kapit. 1000 zlr. W H. nowej jest szkoła ewangelicka. H wielka ma parafią rzym. kat. w Rumnie. H. mała ma par. rzym. kat. w Rumnie, a gr. kat. w miejscu z filiami Saska dominikalna, Saska kameralna i Sajków. Jest tu cerkiew drewniana, restaurowana po zniesieniu klasztoru, odnowiona i pomalowana r. 1720 i szkoła jednokl. nieetatowa. W roku 1453 rozstrzyga Andrzej ze Sprowy Odrowąż, wojew. i starosta jeneralny ruski przez zastęp­ców spór między kapitułą metropolitalną lwo­wską a właścicielem Małej Horożany, zwanej w dokumencie Hraszana (ob. akta ziemskie i grod, t. II, str. 139 i inne). R. 1463 odgrani­czono kapitulną wieś Werbiż od Horożany (zwana w dokumencie Różana) i Ryczychowa (ob. Akta ziem. i grod. t. II, str. 173). H. ma­ła była w r. 1559 wraz z wsią Ryczychowem, własnością Anny i Wacława Dzieduszyckich, Barbary Boratyńskiej i Katarzyny Wilczyń­skiej. W r. 1658 nadała Rzplita Horażanę z przyległ ościami Andrzejowi Sokolnickiemu w dziedzictwo. W pierwszej połowie wieku XIX była w posiadaniu hr. Dulskich, którzy zapro­wadzili wzorowa gospodarstwo. Obecnie nale­żą H. mała i wielka do Hausnerów. H. wielka pamiętna jest rzezią w r. 1846, której opis po­dał „Postęp” z r. 1848 podług sprawozdania Maryana Sroczyńskiego; w r. 1862 wydał dokładnijszy opis Władysław Czaplicki (autor „Czarnej księgi”) i jeden z pozostałych spółmęczenników tej rzezi p. t. „Powieść o Horożanie”, Lwów. Lu. Dz.