Orest Krasiwski: “Stosunki ukraińsko-polskie w latach 1917-1923”

Zdarzają się w monografii pewne dość kontrowersyjne tezy (np. teza o przymusowych przesiedleniach Ukraińców), ale ogólnie rzecz biorąc jest to praca napisana dobrze, a badania przeprowadzone w niej są bardzo wnikliwie i zarazem szczegółowe.

Recenzja naukowa książki Oresta Krasiwskiego Stosunki ukraińsko-polskie w latach 1917-1923; red. tomu Katarzyna Jędraszczyk, Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk; Instytut Kultury Europejskiej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań-Gniezno 2010, s. 433.

Stosunki polsko-ukraińskie w XXI wieku stanowią ważną część bilateralnych relacji tych państw, stąd obecnie coraz większe zainteresowanie tą tematyką. Okazją do podjęcia tych zagadnień, umożliwiło uzyskanie przez Ukrainę niepodległości w 1991 roku. Od tego momentu rozpoczęły się wnikliwe badania nad poszczegolnymi obszarami relacji polsko-ukraińskich, które były często w przeszłości zaniedbane. Tymi sprawami zajął się w ostatnich latach Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, wydając kilka ciekawych publikacji. Jedną z nich jest właśnie wymieniona książka Oresta Krasiwskiego.

Autor książki Stosunków ukraińsko-polskich w latach 1917-1923jest obecnie kierownikiem Zakładu Kultury Europy Wschodniej i Południowo-Wschodniej Instytutu Kultury Europejskiej w Gnieźnie. Urodzony 1953 roku w Iwano-Frankowsku najpierw studiował w Prykarpackim Uniwersytecie w Iwano-Frankowsku, a następnie uzyskał tytuł doktora na Uniwersytecie we Lwowie. Od 2001 roku jest profesorem nauk humanistycznych. Jest autorem stu prac, co tylko poświadcza jego doświadczenie naukowe.

W swojej książce Orest Krasiwski podejmuje złożoną problematykę stosunków polsko-ukraińskich w okresie od 1917-1923. Monografia jest o tyle ważna, że dotychczas historycy (zwłaszcza ukraińscy historycy) nie zbadali jeszcze w sposób wystarczający przedstawionego okresu obejmującego relację z jednym z największych sąsiadów Polski. Jedynymi opracowaniami tej tematyki były książki Jarosława Hrycaka, Ryszarda Torzeckiego, Tadeusza Olszańskiego, które jednak zajmowały się dość ogólnikowo latami 1917-1923 w historii polsko-ukraińskiej. Ponadto badania nad stosunkami polsko-ukraińskimi były najczęściej przesycone emocjami zamiast poszukiwaniami pełniejszego obiektywizmu i prawdy historycznej.

Autor książki miał na celu odtworzyć te relacje w sposób wielowymiarowy. Traktuje on Ukrainę całościowo. Orest Krasiwski w swojej książce stwierdza, że próby uzyskania niepodległości przez Ukrainę odbywały się zazwyczaj przy zupełnej obojętności państw Ententy i USA, co jest oczywiście prawdą. Zachód interesował przede wszystkim wymiar ekonomiczny, a ziemie ukraińskie pod tym kątem nadawały się wręcz idealnie do eksploatacji. Zwraca on również uwagę, że dawne zadrażnienia między Polakami a Ukraińcami niewątpliwie wpływały na kształtowanie rzeczywistości po pierwszej wojnie światowej. Nie zawsze jest to jednak obiektywna opinia ze strony Krasiwskiego, ponieważ charakter Akcji ,,Wisła’’ nie miała wymiaru antyukraińskiego, lecz była ona skierowana przeciwko bojówkom UPA. Analogicznie jak w innych tego typu publikacjach autor podkreśla znaczenie wcześniejszych badań nad stosunkami pomiędzy obydwoma państwami. Krasiwski ponadto nie zapomina w swojej książce o istnieniu wśród Ukraińców skrajnych tendencji antypolskich, a ma to niewątpliwie duże znaczenie dla polskiego czytelnika.

Książka składa się z ośmiu rozdziałów podzielonych na mniejsze części oraz ze wstępu i zakończenia. Wszystkie części są poprawnie uporządkowane, a przy tym zawierają mnóstwo odwołań do lat wcześniejszych i późniejszych, które mają pomóc zrozumieć omawiany trudny problem. Autor przykładowo w jednym z rozdziałów wspomina bardzo często o wydarzeniach z 1848 roku w Galicji. Konstrukcja pracy ma charakter chronologiczno-problemowy. Pierwszy rozdział zatytułowany został ,,Stosunki ukraińsko-polskie w retrospektywie naukowej’’; drugi ,,Warunki i specyfika odrodzenia państwowości ukraińskiej i polskiej’’; trzeci ,,Konflikty wojskowo-polityczne URL-ZURL i Polski. Próby porozumienia’’; czwarty ,,Sojusz wojskowo-polityczny URL i Polski’’; piąty ,,Kwestia ukraińska w Polsce w latach 1919-1923’’; szósty ,,Powojenne społeczno-polityczne kierunki rozwoju Ukraińców w Galicji’’; siódmy ,,Powstanie Rady Ambasadorów z 14 marca 1923 roku; ósmy Instytucje państwowe URL w Polsce w latach 1920-1923’’. Rozdziały są dość obszerne, ale nie jest to wada. Monografię cechuje dokładność w przekazywaniu faktów, choć to z pewnością pozycja dla czytelnika o mniej wyrobionej znajomości powyższej tematyki.

Rozdział pierwszy monografii jest ogólnie rzecz biorąc przeglądem polskiej, ukraińskiej i radzieckiej historiografii, która odnosiła się do lat 1917-1923. Można śmiało stwierdzić, że jest to pokaz erudycji Krasiwskiego, który próbuje podejść bezstronnie do problemu. Jeśli chodzi o historiografię polską autor zwrócił uwagę na jej podział w dwóch kierunkach: endeckim i socjalistycznym. Pojawiają się też późniejsze odniesienia takie jak paryska ,,Kultura’’ Giedroycia oraz poblikacje Karola Grünberga i Bolesława Sprengela. Spośród ukraińskich badaczy autor wymienia między innymi takich jak: Mykołę Kuhutiaka, Mykołę Łytwyna, Kima Naumenkę, Mychajło Szwahulaka, Walerija Sołdatenko, Bohdana Hudię i wielu innych. Jeśli zaś chodzi o historyków radzieckich zdaniem Krasiwskiego wiele faktów zostało przez nich zafałszowanych lub pominiętych.

Rozdział drugi opisuje wydarzenia, które doprowadziły do odrodzenia państwowości ukraińskiej. Wymieniono dodatkowo szereg czynników, wpływających na zaostrzenie stosunków polsko-ukraińskich. Za taki stan rzecz zdaniem Krasiwskiego odpowiedzialna była również polityka dworu austro-węgierskiego. Zdaniem autora duże znaczenie w budzeniu świadomości narodowej Ukraińców miała tak zwana ,,Ruska Trójca’’, cerkiew ukraińska oraz działalność Mychajło Drahomanowa i Iwana Franki. Krasiwski nie zapomina również w tym rozdziale o znaczeniu Zjazdu Słowiańskiego z 1848 roku, polityce moskalofilów z lat sześćdziesiątych XIX wieku oraz zaostrzeniu za sprawą endecji kursu polskiej polityki w stosunku do Ukraińców,a także o nieustannych przemianach w relacjach polsko-ukraińskich w czasie pierwszej wojny światowej i po jej zakończeniu. Jak wynika z tekstu monografii Krasiwskiego, Polska odrodziła się w wyniku pierwszej wojny światowej dzięki sprzyjającej sytuacji międzynarodowej.

Rozdział trzeci zawiera szczegółowy opis najważniejszych koncepcji polskich elit politycznych względem Ukrainy. Po raz kolejny są tutaj przywołane koncepcje Dmowskiego i Piłsudskiego. Krasiwski uzupełnia te koncepcje innymi. Wspomina między innymi o projekcie autonomii Galicji Mieczysława Niedziałkowskiego, o koncepcji rozwiązania kwestii ukraińskiej Artura Hausnera i Henryka Loewenherza oraz o idei niepodległej Ukrainy Macieja Rataja i Stanisława Traugutta. W dalszych częściach rozdziału ukraiński profesor przedstawia przebieg polsko-ukraińskich konfliktów zbrojnych i dyplomatycznych w latach 1918-1919,a także stanowisko Ententy wobec tych sporów.

Rozdział czwarty omawia znaczenie kontaktów z Polską w polityce Semena Petlury. Autor podkreślił znaczenie tychże kontaktów dla sojuszu Polski z Ukraińską Republiką Ludową. W dalszej części rozdziały Krasiwski przytacza dalsze perspektywy i znaczenie tego sojuszu dla obydwu państw. Został on pogłębiony za sprawą ugody warszawskiej z 1920 roku. Istotnym w tym rozdziale było również uwypuklenie stosunku społeczeństwa ukraińskiego i polskiego do wspomnianych umów. Autor powołując się na różne dokumenty, stwierdza, że ten sojusz był odbierany z reguły negatywnie. Rozdział kończy się dokładnym opisem wyprawy kijowskiej z 1920 roku.

W rozdziale piątym autor zajmuje się kwestią polityki polskiej w Galicji po zakończeniu pierwszej wojny światowej. Krasiwski zwraca uwagę na rolę jaką odegrała Galicja w polityce państw europejskich i USA pod koniec 1918 roku. W tym wypadku podkreśla jej znaczenie strategiczne i gospodarcze. Została w nim zasygnalizowana kwestia statusu prawnego Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej. W tym aspekcie w rozdziale piątym pojawia się wątek rozłamu między rządami ZURL i URL, co doprowadziło do rozproszenia ukraińskich sił politycznych. Podkreśla to Krasiwski na przykładzie traktatu ryskiego, który ustalał na nowo granice Polski. Ten rozdział uzupełniają jeszcze informacje na temat sytuacji wewnętrznej w Galicji (gospodarka i rolnictwo), a także charakterystyka życia politycznego Galicji na początku lat dwudziestych XX wieku. Ponadto Krasiwski wysuwa śmiałą tezę, że sprawa ukraińska była jedną z najważniejszych kwestii w polityce powojennej państw Europy Środkowej.

Rozdział szósty monografii Krasiwskiego określa przede wszystkim powojenną sytuacje społeczno-polityczną w Galicji. Autor zaczyna rozdział od omówienia programu Ukraińskiej Ludowej Partii Pracy oraz jej stanowiska w relacjach polsko- ukraińskich. Autor też wspomina o innych partiach ukraińskich takich jak: Ukraińska Partia Włościańska, Ukraińska Partia Narodowa, Ukraińsko-Ruska Partia Włościańska oraz Ukraińskim Sojuszu Narodowym. W dalszej części opisuje dość szczegółowo działalność antypolską Ukraińskiej Organizacji Wojskowej. Nie pominięto rzecz jasna największych akcji terrorystycznych, przeprowadzonych przez UWO Jewhena Konowalca. Innym fragmentem rozdziału stanowi przedstawienie partii lewicowych wraz z jej wizją Ukrainy i stosunków międzynarodowych. Końcówka rozdziału to znakomity opis rywalizacji pomiędzy partiami lewicowymi oraz ukazanie roli cerkwi greckokatolickiej przy tworzeniu ukraińskiej idei narodowej (w szczególności zaprezentowanie politycznej roli metropolity Andreja Szeptyckiego).

Rozdział siódmy, który jest objętościowo zdecydowanie mniejszy od poprzednich przedstawia zasadniczo postanowienia w kwestii Ukrainy Rady Ambasadorów z 1923 roku. Autor kładzie szczególny nacisk na ukazanie działalności polskiej dyplomacji w tej sprawie. Krasiwski również przytacza podstawowe ustalenia dokumentu z 1923 roku. Ustalenia te doprowadziły do kolejnych tarć między partiami ukraińskim. A chodziło przede wszystkim o ułożenie stosunków z Polską, co oczywiście jasno podkreśla autor książki.

Rozdział ósmy, który jest ostatnim w monografii Oresta Krasiwskiego przedstawia sytuacje rządu URL na emigracji. Autor wspomina w tym rozdziale o tym, że rząd emigracyjny Jewhena Petruszewycza prowadził szeroko zakrojoną działalność dyplomatyczną, co przynosiło pozytywne efekty w kontaktach z Polską. Ponadto została tu dobrze zarysowana struktura administracyjna URL na emigracji. Krasiwski opisuje też w tym rozdziale rolę i problemy bytowe armii URL w Polsce.

Istotne jest również to, że książka została przetłumaczona bezpośrednio z języka ukraińskiego przez wykładowcę Instytutu Filologii Rosyjskiej UAM Annę Chraniuk. Świadczy to o próbie oddania w sposób jak najwierniejszy myśli ukraińskiego profesora, co oczywiście udało się znakomicie. Dodatkowo do monografii załączono bardzo szczegółową bibliografię, w tym dokumenty archiwalne, dokumenty opublikowane i literaturę, gazety oraz czasopisma. Pokazuje ona tylko z jak wielu materiałów czerpał profesor Krasiwski. Rozległa kwerenda archiwalna i biblioteczna pozwoliła autorowi postawić kilka ciekawych tez, odnoszących się choćby do Ukraińskiej Republiki Ludowej i ówczesnych partii politycznych na Ukrainie. Trzeba zaznaczyć, że część z tych dokumentów nie była dotąd w ogóle analizowana.

Analizując pracę Krasiwskiego można odszukać bardzo interesujące wnioski na temat przyrównania polskiej i ukraińskiej tradycji państwowej. Autor stawia wręcz pytania dlaczego polskich ruch narodowo-polityczny był bardziej zaawansowany od ukraińskiego. Dochodzi do znanych teorii o tym, że wszelkie idee, mające służyć powstaniu państwa ukraińskiego spotykały się z błyskawicznym kontrdziałaniem ze strony polskich elit rządzących. Ponadto zdaniem Krasiwskiego Ukraińcom brakowało jedności politycznej w dążeniu do uzyskania niepodległości. Wynikało to przede wszystkim z wielowiekowego reżimu, a to blokowało tego typu inicjatywy. Wśród polskiego społeczeństwa jednak dominowała swego rodzaju konsolidacja, co bez wątpienia pozwoliło na odrodzenie państwa w 1918 roku.

Omówiona pokrótce książka Oresta Krasiwskiego wypełnia poważną lukę, jeśli chodzi o okres dwudziestolecia międzywojennego i relacji polsko-ukraińskich. Zdarzają się w monografii pewne dość kontrowersyjne tezy (np. teza o przymusowych przesiedleniach Ukraińców), ale ogólnie rzecz biorąc jest to praca napisana dobrze, a badania przeprowadzone w niej są bardzo wnikliwie i zarazem szczegółowe. Jest to książka adresowana zarówno do polskiego i ukraińskiego czytelnika-badacza. Co jest też istotne, nie widać w niej poważnych przekłamań faktów historycznych, tak jak się to zdarza wielu nacjonalistycznym badaczom zamieszkującym zachodnią Ukrainę. Na pewno jest to duża zaleta pozycji Oresta Krasiwskiego. W rzeczy samej książkaStosunki ukraińsko-polskie w latach 1917-1923ukraińskiego profesora stanowi bardzo ciekawe i tematyczne wprowadzenie do przeogromnego i niesamowicie skomplikowanego tematu, jakim są stosunki polsko-ukraińskie.

Rafał Leszczyński