Szawle

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 11, pod red. B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, Warszawa 1890, s. 811-814.

Szawle, żmujdzkie Szawlej, mto powiat, gub. kowieńskiej, pod 55°56′ pin. szer. a 41°0′ wschd. dług. (wieża kościoła św. Piotra i Pa­wła), o 171 w. na płn.-zach. od Kowna, przy dr. żel. lipa w o romeńskiej i tr. poczt, rysko-taurogieńskim, wzn. 427 st. npm., na prawym brzegu jeziora Szawelskiego, przerżnięta ru­czajem Rudawka. W 1880 r. było: cerkiew par., kośoiół katol., kościół ewangielicki (wszystkie trzy murowane), synagoga dre­wniana, 14 domów modlitwy żydowskich (2 murów.), 754 dm. (72 murów.), 12 magazy­nów towar. (2 murów.), 320 sklepów (56 mu­rów.), 15901 mk., w tej liczbie 3093 katol., 234 ewangiel., 16699. żydów (67-3%). Lu­dność miasta, zwłaszcza po przeprowadzeniu drogi żelaznej, szybko wzrasta. Około 1848 r. było tu: 318 dm., 4253 mk.; w 1861 r. 385 dm., 5834 mk.; w 1870 r. 846 dm., 13343 mk.; obecnie liczba mieszkańców wynosi przeszło 20000. W mieście znajduje się, oprócz zwykłych władz powiatowych, gimnazyum męzkie klasyczne przeniesione tu w 1851 r. ze Świsłoczy i mające w 1887 r. 508 uczniów (865 katol., 58 praw., 65 żydów), 4-klasowa szkoła prywatna żeństwa pod opieką hr. Zubowa,

[s. 812]

szkoły początkowe dla chłopców i dziewcząt, początkowa szkoła żydowska, drukarnia, szpital dla starców przy kościele katol., apteka, straż ogniowa ochotnicza, dwa kłuby (cywilny i wojskowy), st. pocz., telegr. i dr. żel., bank miejski (od 1879 r.), piękny park, prywatna własność hr. Zubowa, otwarty dla publiczności. Miasto, oprócz ulic i placów, zajmuje 148 dzies. 32 saż. kw.; nadto do mia­sta należy przeszło 1223 dzies. (301 roli, 189 łąk, 659 7j pastw, i 74 pod osadami). Cer­kiew paraf. p. w. św. Piotra i Pawła, wznie­siona z muru w 1867 r. Parafia prawosł. ma 505 dusz. Kościół katol. paraf., również p. w. św. Piotra i Pawła, z muru wzniesiony w 1625 r. przez parafian. Na cmentarzu grze­balnym kaplica, drewniana, p. w. św. Juliana. Parafia katol., dekanatu Janiszki, ma 9596 wiernych. Filia w Kużach, kaplice: w Kajrach i Berżyniach. Kościół ewang.-augsb., z muru wzniesiony w 1854 r.; parafia liczy 8588 dusz. Dochód miejski w 1881 r. wyno­sił około 27000 rs. Mieszkańcy zajmują się przeważnie drobnym handlem. Rzemiosła mało rozwinięte; w 1880 r. było tylko 269 rzemieślników, w tej liczbie 32 furmanów. Przemysł fabryczny również stoi na niskim stopniu i w 1881 r. ograniczał się na 28 fa­brykach, zatrudniających 177 robotników i produkujących za 418850 rs. Ważniejsze z nich! 2 gorzelnie (z produkcyą 139510 rs.), 1 fabryka tytuniu (134000 rs.), 4 młyny (85000 rs.), 9 browarów (25790 rs.), 2 mydlarnie (15100 rs.) i in. Kupcy miejscowi, o-prócz handlu drobnego, prowadzą hurtowy handel zbożem, lnem i siemieniem lnianym, które zbywają przeważnie w Lipawie. Targi odbywają się co poniedziałki i piątki, nie­znaczne jarmarki zaś trzy razy do roku. St. dr. żel. lipawo-romeńskiej, na przestrzeni Możejki-Radziwiliszki, pomiędzy st. Omole (o 15 w.) a Szylany (o 8 w.), odl. jest o 73 w. od Możejek, 158 w. od Lipawy a 19 w. od Radziwiliszek. St. poczt, na trakcie bitym z Mitawy do Taurogen, między Meszkuciami a Bubijem (o 13 ¾ w.). Niewiadomo kiedy mia­sto zostało założonem. Podług podania na wznoszącej się zaraz za miastem górze Sałduwie (żmujdzkie Sałduwes Kałnas) stał nie­gdyś zamek, a podług innych tradycyi twier­dza drewniana krzyżacka. Następnie Sz. by­ły (od 1589 r.) naczelnem miastem rozległej ekonomii stołu królewskiego, która, podług lustracyi z 1619 r. (w księgach metryki litew. w archiwum głównem w Warszawie), miała 8446 włók i 27 mr. przestrzeni, i przy­nosiła dochodu 74469 złp. 29 gr., co według redukcyi na dzisiejszą monetę przedstawia sumę 75000 rs. Po nieszozęśliwych wojnach za Jana Kazimierza sejm z 1661 r. oddał eko­nomia szawelską w zastaw Janowi Sapiezie, wwdzie wileńskiemu, hetman, w. lit., na 6 lat, za 800000 złp., które on z własnego majątku na żołd zaległy dla wojska litew. zaliczył, Dla wynagrodzenia królowi za ten uszczer­bek z własnych jego dochodów, Stany Rzpltej zapewniły mu, do wykupna zastawy, wypła­tę corocznie po 40000 złp. z podatków w. ks. litew. W niedostatku skarbu sejm przedłu­żył kilkakrotnie zastawę Szawel, a Janowi Sobieskiemu pozwoliła Kzplta własnemi pie­niędzmi ekonomię tę wykupić. Tyzenhauz, podskarbi nadworny litew., objąwszy w za­rząd ekonomie królewskie w Litwie, wprowa­dził do szawelskiej między 1770 a 1780 r. nowe porządki, założył w Sz. fabrykę płótna, i w ogóle podniósł to miasteczko, któremu przybyło dużo domów i mieszkańców. Po­dług repartycyi uczynionej na sejmie 1776 r. Sz. stały sie miastem sadowem dla 13 powia­tów żmujdzkich. Po przyłączeniu do Rossyi ekonomia szawelska została nadana hr. Zubowowi. Od 1795 r. Sz. były mtem powiat, gub. litewskiej, od 1796 r. namiestnictwa wileńskiego, zamienionego w 1797 r. w gub. litew­ską a od 1802 r. w gub. wileńską; od 1842 r. są mtem powiat, nowo utworzonej gub. ko­wieńskiej. D. 14 (26) lipca 1872 r. wielki pożar zniszczył 144 dm. (6 murów, i 138 drew.), ocenionych na 377998 rs. W now­szych czasach staraniem hr. Zubowa, właści­ciela Szawel, odbywają się tu w początkach września wystawy rolnicze, wpływające do­datnio na podniesienie gospodarstwa rolnego w gubernii.

Szawelski powiat, najrozleglejszy z powia­tów gubernii, leży w północnej jej części i graniczy od północy z gub kurlandzką, od wschodu z pow. poniewieskim, od południa z kowieńskim i rossieńskim, od zachodu zaś z telszewskim. Podług obliczeń Strjelbickiego obejmuje 125’64 mil al. 6079’3 w. kw. Podług danych z 1877 r. z ogólnej przestrze­ni 596913 dzies.: 310738 dzies. (52-6%) na­leżało do właścicieli posiadłości większej, 248637 dzies. (41-7%) do włościan, 32545 do skarbu, 1580 do kościołów, 2258 do miast. Średnio właściciele posiadłośoi większej (w liczbie 926) posiadają po 335’6 dzies., miano­wicie 61 mniej niż po 10 dzies., 503 od 11 do 100 dzies., 257 od 101 do 500 dzies., 58 od 501 do 1000 dzies., 39 od 1000-5500 dzies. i 8 przeszło po 5000 dzies. Średni nadział b. włościan prywatnych’ wynosi po 5’3 dzies., skarbowych zaś po 7 dzies. Powierzchnia po­wiatu pochyla się od południa (Szawlany pod 55° 40′ płn. szer., 603 st. npm.), ku północy Stnpury pod 56° 8′ płn. szer., 279 st. npm.). Najwyższe wzniesienie w powiecie dochodzi w górze Szatryi do 746 st. W płd.-zach. części

[s. 813]

powiatu, na praw. brzegu rz. Wenty (Win­dawy), rozrzucone są niewielkie pagórki, na­leżące do formacyi jurajskiej, złożone z żół­tego piasku, szarej lub czarnej gliny i białego wapienia ze skamieniałościami. Góra Popie-lańska, wznosząca się nad grupą pagórków w pobliżu mka Popielany, ciekawa jest pod względem geognostycznym przez liczne i charakterystyczne skamieniałości i stanowi najwybitniejszą przedstawicielkę formacyi ju­rajskiej w Rossyi. W północnej części po­wiatu ciągnie się kilka gałęzi nieznacznych wzgórków, rozdzielonych pomiędzy sobą rozległemi równinami albo dolinami. Pod wsią Żogi wapień stanowi wierzchnią warstwę formacyi syluryjskiej; pod wsią Liguty znajdu­je się zbity wapien żółto-biały, zawierający w sobie skamieniałości. W pobliżu mka Żagory śród wapienia spotykają się gniazda i cienkie żyły rudy żelaznej czerwonej. Glebę stanowi przeważnie czarnoziem, zalegający zwłaszcza okolicę Szawel i ciągnący się przez grunta Janiszek, Żagor i Gruźdź, prawie do rz. Wenty. Wyniosłe miejsca na tej prze­strzeni pokryte są gliną. Okolice mta Szadowa uważane są aa najurodzajniejsze w gubernii. Lasy zajmują 21% ogólnej przestrzeni. Do rządu należy 29,112 dzies. lasów. Jakkol­wiek cała powierzchnia powiatu leży w do­rzeczu morza Bałtyckiego, zraszające ją J3-dnak rzeki należą do różnych systematów wodnych. Główną arteryę stanowi rz. Wenta (Windawa), zraszająca wraz ze swemi dopły­wami całą zachodnią część powiatu. W części wschodniej biorą początek Szwedt i Mussa, uchodzące do kurlandzkiej Aa; w części połu­dniowej płyną rzeczki, uchodzące poza granicami powiatu do Niemna, mianowicie Dubissa i niektóre lewoboczne dopływy Jury. W powiecie znajduje się zkoło 50 jezior, wszystkie one jednak nie są zbyt wielkie. Najważniej­sze z nich: Rekijowskie al. Karpiowskie (7’2 w. kw.), Szawelskie, Kajre, Gudele, Rajzgie, Enełajcie, Kamany, Majzgle, Dyrwiany i in. Powiat należy do najbardziej błotnistych w gubernii; błota zajmują przeszło 33,000 dzies. Ważniejsze z nich: błoto leżące na płn. od miasteczka Gruździe i Szakinowo, zajmu­jące przeszło 40 wiorst kwadr., zarosłe lasem, z którego wypływa rz. Mussa; dalej błoto Kamany (około 48 w. kw.), w pobliżu granic Kurlandyi, dostępne tylko w porze zimowej; na płn.-zach. od niego znajduje się błoto Wo-doksto-Pelkija, do 2 1/2 w. długie. O 5 w. na płd. od Szawel znajduje się błoto Tirule, dłu­gie do 30 w., szerokie 3 w., dostępne tylko zi­mą i oddzielone od zachodu wazką wyniosło­ścią od błota zajmującego do 50 w. kw., z któ­rego wypływa rz. Szawsza, lewy dopł. Dubissy. Na wschód od błota Tirule, pomiędzy Szawlanami i Pałeczkami, ciągnie się błoto Sulinaj, mające do 36 w. kw. Wreszcie na wschód od mka Użwienty, na przestrzeni do 40 w. kw. rozrzucone są błota, towarzyszące zwłaszcza biegowi rzeczek, uchodzących do górnej Wenty. W 1880 r. było w powiecie, bez miast, 206,913 mk., w tej liczbie 2218 prawosł, 164,841 katol., 1076 rozkol., 8455 protest, i 30,323 żyd.; podług stanów zaś: 9560 szlachty, 42,983 mieszczan, 140,188 włościan. Pod względem etnograficznym ma­sę ludności stanowią Żmujdzini (69%), dalej idą żydzi (do 15%), Litwini (11%) i Łotysze (4%). Podług danych z 1877 r. było w po­wiecie 3136 miejscowości zamieszkałych, a mianowicie: 2 miasta (Szawle i Szadów), 34 miasteczek (Bejsagoła, Gruździe, Janiszki, Zlikole, Kruki, Krupie, Kurtowiany, Kuże, Lacków, Ligumy, Łajżew, Łukniki, Mieszka­cie, Okmiany, Pacunele, Podubiś al. Bazyliany, Pokopie, Poszuszwie, Poszwityń, Radziwiliszki, Rawdziany, Skajzgiry, Szakinów, Szawkiany, Szawkoty, Szawlany, Tryszki, Ubiszki, Upino, Użwienty, Wajgowo, Wegiery, Wieksznie, Żagory Stare i Nowe), 1311 wsi włość. (Pamiat. kniżka z 1879 r. 1200), 377 dworów, 601 osad, 603 chutorów, 48 os. przy zakładach przemysłowych, 160 os. drobnych. Spis urzędowy z 1886 r. wymienia ogółem 2141 nomenklatur. W 1877 r. było w ogóle 24,757 dm. (4280 w miasteczkach i 15,157 w osadach włość), w tej liczbie 248 muro­wanych i 276 bitych z gliny. Z ogólnej licz­by dymów było 3114 krytych nie słomą (11 blachą, 93 dachówką i 3010 drzewem). Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na 4 okręgi policyjne (stany): Słoboda, Po­pielany, Janiszki, Radziwiliszki oraz 21 gmin: Błago wieszczeńsk, Kirianowo, Kurszany, Li­gumy, Łukniki, Podubiś, Radziwiliszki, Skiemie, Szawkiany, Szawle (należące do 1 okr. pok. do spraw włość); Gruździe, Janiszki, Kruki, Krupie, Okmiany, Popielany, Poszwi­tyń, Tryszki, Wieksznie i Żagory (do 2 okr. pok. do spraw włościan.). Gminy obej­mują w ogóle 76 okręgów (starostw) wiej­skich. Pod względem sądowym dzieli się powiat na 4 rewiry sądów pokoju (1 i 2 w Szawlach, Żagory .i Gruździe); 3 okręgi inkwirentów sądowych (sędziów śledczych): Szawle, Żagory Nowe i Kurszany. Okręgi akoyzne znajdują się: w Szawlach, Szadowie, Kurszanach i Wiekszniach (w ogóle 22 gorzelnie, 30 browarów, 3 dystylarnie), okrę­gi konskrypcyjne: w Szawlach, Janiszkach, Popielanach, Szawkianach i Radziwiliszkaoh. Pod względem oświaty, oprócz gimnazyum klasycznego oraz szkoły poozątkowej w Sza­wlach, w 1877 r. było w powiecie: 1 szkoła 2-klas. wiejska w Janiszkach (106 chłopców),

[s. 814]

l-klas, paraf, w Szadowie (149 chłopców) i Bejsagole (34 chłopa, 5 dziewcząt), 24 szkó­łek gminnych (1373 chłopc, 29 dziewcząt). Nadto do Lederów żydowskich uczęszczało w t. r. 207 chłopców. Pod względem kościel­nym powiat szawelski obejmuje: 5 parafii prawosł.: Sza wie, Szadów, Wieksznie, Podubiś i Błagowieszczeńsk (2207 wiernych), 1 parafię ewang. i 30 parafii katol., należących do 6 dekanatów. Mianowicie do dekanatu janiskiego należą parafie: Szawle (filia Kuże i 3 kaplice), Janiszki (filia Rudyszki i 9 kapl.), Gruździe (filia Szypile i 2 kapl.), Poszwityń (filie Łauksodzie i Żajmele), Żagory Nowe (filia Skajgirz i 2 kapl.), Szakinów (filia Łotwele al. Zorany i kapl.), Krupie (2 kapl.), Żagóry Stare, Kruki (1 kapl.) i Mieszkucie; do dekan. wiekszniańskiego należą: Wiek­sznie (2 kapl.), Kurszany (filia Mieczajcie i Szekście i 3 kapl.), Szawkiany (fil. Warpuciany), Kurtowiany (filia Gordy i 1 kapl.), Okmiany (filia Klikole i Wegiery i 1 kapl.), Rawdziany (filia Józefów), Tryszki (1 kapl.), Łaj zew (filia Purple), Popielany (filia Szawdynie i 1 kapl.), Lacków, Pokopie (filia Re-kijów i 2 kapl.); do dekanatu szadowskiego: Szadów. (filia Szczodrobowo i 3 kapl.), Sza-wlany (filia Dowiatowo i 2 kapl.), Radziwiliszki (3 kapl.) i Ligumy (filia Staszimy i 3 kapl.); do dekanatu krokowskiego: Bejsagoła (filia Pacunele i Polany i 2 kapl.) i Poszuszwie (filia Szawkoty i 1 kapl.); de dekana­tu wornieńskiego: Łukniki (filia Upina i Ubiszki i 1 kapl.), Fżwienty (1 kapl.), w końcu do dekanatu szydłowskiego należy par. Wajgowo (fil. Pokiewie i 2 kaplice); w ogóle 30 kościołów paraf., 26 filial. i 50 kaplic. Nadto w powiecie znajdowało się 11 synagog żydow­skich (15 mur.;, 29 domów modlitwy (2 mur.). Pod względem komunikacyjnym powiat prze­rżnięty jest w kierunku z płn.-zach. napłd.-wschód przez drogę żel. lipawo-romeńską na przestrzeni 125 w., od której ze st. Radziwiliszki oddziela się linia do Koszedar, nale­żąca do powiatu na przestrzeni 19 w. Z dro­gą żel. lipawo-romeńską na st. Możejki łączy się dr. żel. mitawska, mająca w granicach po­wiatu około 15 w. Droga żel. lipawo-romeń­ską ma w pow. stacye: Możejki, Wieksznie, Dobikinia, Popielany, Kurszany, Omole, Sza­wle, Szyłany, Radziwiliszki, Bejsagoła i Michelmond; odnoga zaś do Koszedar st. Sza­dów. Z drogą żel. lipawo-romeńską przecina się w Szawlach trakt poczt, rysko-mitawo-taurogieński, biegnący od płn.-wschodu na płd.-zach., ze stacyami: Janiszki, Mieszkucie, Szawle i Bubie, od którogo w Janiszkach od­dziela się gałąź do mka Zagory, długa 26 w. Pod względem zajęcia mieszkańców powiat należy do czysto rolniczych. Oprócz zboża wszelkiego rodzaju kwitnie także uprawa lnu. W 1881 r. zasiano: pszenicy ozimej 4600 czet., jarej 1700, żyta 52,700, owsa 42,800, jęczmienia 26,800, innych gatunków zbóż 3100 czet., kartofli zasadzono 113,200 czet.; zebrano zaś: pszenicy ozimej 20,200 czet., jarej 8800, żyta 214,600, owsa 200,900, jęczmienia 188,700, innych gatunków zbóż 6000, kartofli 341,800. W tymże roku wyprodukowano 71,800 pud. włókna i otrzymano 17,600 czet. siemienia lnianego. Hodowla bydła z powodu bogactwa łąk i pastwisk stoi na dość wysokim stopniu. W 1800 r. było w powiecie 49,900 sztuk koni (podług spisu z 1875 r. 54,405 sztuk), 89,400 bydła rogatego, 39,700 owiec zwyczajnych, 34,400 świń. Przemysł fabryczny, niezbyt zresztą rozwinięty, ogranicza się przeważnie wyrobem napojów spirytusowych. W 1881 r. było w powiecie 52 zakładów fabrycznych, produkujących za 488,760 rs., w tej liczbie 8 gorzelni (363,210 rs.), 1 dystylarnia (58,000 rs.), 19 browarów piwnych (33,630 rs.), 10 garbarni (10,300 rs.), 2 fabryki guzików (11,720 rs.), 6 cegielni (8300 rs.) i 6 wapielni (3600 rs.). Handel dość znaczny, zwłaszcza zbożem, lnom i siemieniem lnianem, wywożonemi przeważnie do Lipawy. Niejakie pojęcie o obrocie handlowym dają cyfry wywozu, i przywozu towarów przez stacye dróg żel. W 1888 r. przywieziono 3,617,012 pud. (1,279,537 pud. od Lipawy, 1,664,850 pud. z drogi mitawskiej), wywieziono zaś 5,632,416 pud. (4,614,015 pud. ku Lipawie, 2,313,763 pud. na drogę mitawska). Jarmarki odprawiają sie: w Łuknikach (4 razy do roku), w Kurszanach, Szawkianach (4 razy), Janiszkach (4 razy) i Żagorach. Marszałkami szlachty pow. szawelskiego byli (w porządku alfabetycznym): Burba Antoni h. Odyniec (1822-25), Górski Tytus h. Nałęcz, Jucewicz Jan (1817), Kownacki Eligiusz h. Ślepowron (1819), Kownacki Franciszek (1798-1800), Kownacki Tadeusz (1805), Lutkiewicz Onufry (1819). Lotrek de Tuluz hr. Aleksander, Nagórski Dominik h. Ostoja (1807), Szemiott Marek h. Łabędź, Szemiott Tadeusz (18’20), Szemiott Józef (1855-1863), Steckiewicz Talwosz Michał h. Łabędź (1795), Witkiewicz Wiktor (1812), Zubow hr. Mikołaj (od 1870), Żukowski Antoni, h. Gryf (1809-14).

J. Krz.