Ołyka

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 7, pod red. B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, Warszawa 1886, s. 527-529.

Ołykamko przy ujściu Miłowiczki do Putyłówki, pow. dubieński, o 60 wiorst na płn. od Dubna, 15 w. na płd.-zach. od Klewania, przy dr. żel. kijowsko-brzeskiej. W 1870 r. miało 413 dm., 1073 mk., w tem 51 procent żydów, 2 cerkwie, kościół, 3 kaplice, synagogę, 5 domów modlitwy żydowskich, garbarnię, 5 fabryk oleju (z produkcyą na 12300 rs. rocznie), fabrykę kleju, 4 jarmarki. W O. znajduje się zarząd 2 okr. polic., ruiny ratusza i zamku z XVI w., obok mka 3 kurhany, zwane Turczynkami. O. złączona jest z trzema przedmieściami: Turczynem, Zalesoczem i Miłowicą i zdala, jadąc od strony Równego, wspaniały przedstawia widok. W dokumentach wymienione jest nadto przedmieście Zawrocie (Zaworotje). W okolicy znajdują się uroczyska Burzakowszczyzna (Burjakowszczyna) i Momotowszczyzna. Osada starożytna, wspomniana w kronikach Ławrentiewskiej i Ipatiewskiej pod 1149 r., była najprzód w posiadaniu Kiszków. Około 1513 r. Anna, córka Stanisława z Ciechanowca Kiszki, marsz. w. ks. .lit., wychodząc za Jana Radziwiłła Brodatego, wniosła mu w posagu Nieśwież, Ołykę i Lachwę. Syn Jana Brodatego i Anny, Jan Radziwiłł, krajczy lit., pierwszy począł się pisać (1544 r.) na Ołyce, brat zaś jego Mikołaj, Czarnym zwany, uzyskał od cesarza Karola V tytuł księcia na Nieświeżu, Ołyce i Klecku (Sacri Romani Imperii Princeps), który to tytuł zatwierdzony został przez Zygmunta Augusta w 1549 r. za przyzwoleniem sejmujących w Brześciu. Mikołaj założył w O. zamek obronny (1564 r.). Zamek ten mocno zbudowany w kwadrat wewnątrz, przedstawia z jednej strony trzy, a z trzech innych dwa piętra; zewnątrz zaś piętro dolne szczelnie otacza sypany wał; dalej ściana murowana, u dołu okopana fosą, napełnioną wodą. Po rogach zamku stały o dwóch piętrach bastyony (z nich dwa w ruinach), z okrągłemi strzelnicami. Na obszerny dziedziniec zamkowy prowadzą dwie bramy, z tych brama od strony Turczyna z wieżą, na której orzeł Radziwiłłów. W zamku aż do 1793 r. była zawsze załoga książęca i działa. Mikołaj Czarny, będąc gorliwym zwolennikiem kalwinizmu, osadził predykantów kalwińskich w istniejącym od 1450 r. kościele ś. Piotra, wzniesionym przez Piotra Białego, hetmana lit. Jego synowie: Mikołaj Krzysztof Sierotka, Stanisław i Albert, na mocy tranzakcyi 1578 r. podzieliwszy swe majętności na linie, ubezpieczyli posiadanie swych potomków męskich i uchwałą sejmu z 1589 r. otrzymali zatwierdzenie na fundacyą ordynacyi w Nieświeżu, Ołyce i Klecku.

[s. 528]

Pierwszym ordynatem ołyckim był Stanisław Radziwiłł, marsz. w. lit. Wyrzekłszy się nowinek, za namową jezuitów a mianowicie Piotra Skargi, wyrugował ztąd kalwinów, a uznawszy potrzebę, pomnożył liczbę katolickich księży i na utrzymanie ich stosowne przeznaczył fundusze. Syn jego Albert Stanisław, kanclerz w. lit., wzniósł i upiększył Ołykę, założył szpital, bank pobożny (mons pietatis) i we wrześniu 1635 r. położył kamień węgielny pod wspaniały kościół ś. Trójcy, ukończony w 1640 r. a poświęcony przez biskupa łuckiego Andrzeja Gębickiego. Budowa gmachu odbyła się pod dozorem architekta Jana Meliverna, a rzeźby pod dozorem Melchiora Ampeli ze Lwowa. Kościół ten w 1641 r. wyniósł na stopień kolegiaty i opatrzył znacznym funduszem. Tenże ks. Albert założył w 1638 r. przy kolegiacie ołyckiej szkołę akademicką i seminaryum, z zapisu uczynionego przez ks. Franciszka Zajerskiego, który umierając testamentem z d. 29 listopada 1631 r. przeznaczył na ten cel sumę 70,000 złp., w której miał w zastawie wś Łudzin i połowę Ambukowa w pow. włodzimierskim. W1838 r. budynki, w których mieściły się szkoły i seminaryum, zawaliły się; ale seminaryum odbudowano kosztem księży, szkołę akademicką zaś kosztem mieszkańców i ta istniała aż do 1846 r. pod nazwą szkółki parafialnej. Książę Stanisław nie poprzestając na założeniu i upiększeniu kolegiaty, uposażył ją dobrami. Uposażenie kościoła stanowiły wsie Dereń i Stawek, szpitala, część wsi Moszczanicy, seminaryum zaś część wsi Miłowicy, ogółem 2020 dzies. ziemi, z wysiewem 733 korcy zboża według wykazów w 1841 r. Nadto ofiarował do kolegiaty wiele srebrnych i złotych przedmiotów do obrzędów religijnych należących; upiększył miasto i obwiódł je ziemnym wałem, w którym zrobiono dwie murowane bramy z herbami Radziwiłłów i kilka w różnych jego miejscach strzelnic. Pomimo to że miasto było dość na owe czasy obronne, złupili je wszakże i spalili Kozacy w 1648 r. Powtórnie w 1651 r. ciż Kozacy w liczbie 18,000 oblegli je, domagając się znacznego okupu. Dowodzący załogą Lasocki, po trzechdniowem oblężeniu, zmusił ich do odwrotu i puścił się za niemi w pogoń. Prócz tego w archiwach kościelnych jest wzmianka o napadzie Tatarów, których często mieszano z Turkami (ztąd zapewne nazwa przedmieścia Turczyn i kurhanów Turczyńskich), i o napadzie Szwedów około 1702 r. Ks. Stanisław umarł w 1656 r., pochowany w kościele kolegiackim, gdzie oprócz tego są groby; Maryi Myszczanki, córki Mikołaja Myszki, wwdy wołyńskiego, a żony Stanisława Radziwiłła (zmarłej 1600 r.); dalej Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła, syna ks. Stanisława i Maryi Myszczanki († 1614); braci małoletnich Mikołaja Stanisława i Jerzego; pierwszej żony Stanisława Alberta Reginy von Eizenreich († 1687) i drugiej jego żony Krystyny Anny ks. Lubomirskiej, córki Stanisława ks. Lubomirskiego. Prawo magdeburskie nadanem zostało O. przez ks. Michała Radziwiłła w 1564 r. Przywilej ten, równie jak i przywilej na jarmarki, został potwierdzony przez Zygmunta Augusta, Zygmunta III i Władysława IV. Po śmierci ks. Alberta Radziwiłła O. spadła na ks. Michała Kazimierza, ordynata nieświeskiego, i do dziś dnia obie ordynacye są połączone. Ostatnim ordynatem w prostej linii na Ołyce i Nieświeżu był Dominik Radziwiłł († 1803 r.). Po nim ordynacya ołycka i nieświeska spadły na ks. Antoniego, syna ks. Michała, wwdy wileńskiego, z linii ordynatów kleckich. Ten ks. Antoni, mąż ks. Fryderyki Ludwiki, córki ks. Augusta Ferdynanda pruskiego, † w 1833 r. wielkorządcą w. ks. poznańskiego. Po nim objął ordynacyą syn ich Fryderyk Wilhelm Paweł Mikołaj (ur. 1797, † 1870), a następnie syn jego Fryderyk Wilhelm Antoni (ur. 1833), generał pruski i ulubieniec cesarza Wilhelma, który na mocy układu zawartego w 1874 r. ze stryjem swoim ks. Fryderykiem Wilhelmem Ludwikiem Bogusławem (ur. 1809 r.), ordynatem kleckim, objął zarazem ordynacyą klecką. Obecny stan samego mka jest nędzny, to też sprawiedliwie Kraszewski nazwał je ruiną Wołynia. Napady i pożary, osobliwie w latach 1752, 1805 i 1833, zupełnie wyniszczyły materyalnie miasto; handlu prawie żadnego nie ma, tylko jarmarki cokolwiek je ożywiają. Tu, jako na granicy Polesia, odbywa się targ na postoły, ztąd przysłowie: O. na łyka, Derażnia na garnki a Klewań na dziady. Klewań i Derażnia leżą nieopodal w pow. rowieńskim. Okrąg policyjny klecki obejmuje gminy: Młynów, Kniahynin, Jarosławicze, Malin i Pokaszczew. Parafia katolicka, dek. dubieńskiego, ma 1757 wiernych i kaplice w Satyjowie, Humiennikach i Radochówce, oraz kościół ś. Piotra i Pawła w O. na dawnym cmentarzu. St. dr. żel. kijowsko-brzeskiej, o 2 w. od mka odległa, pomiędzy st. Klewań (o 19 w.) a Kiwerce (o 20 w.), o 406 w. od Kijowa, 85 w. od Kowla a 202 w. od Brześcia. Jako wchodzące w skład włości ołyckiej wymieniają dokumenty wsie: Dubiszcze, Żorniszcze, Selibery i Seliberskie Osieliszcze. O O. znajdują się liczne wzmianki w dokumentach wydanych przez Kijów. Arch. Komisyą, wymienione w Skorowidzu Nowickiego. Opis wraz z widokiem miasta podał Tyg. Illustr. z 1860 r. ? 62. O szkołach i ich uposażeniu podaną była obszerna wiadomość w Dziejach Dobroczynności, rok III, str. 818,

[s. 529]

przedrukowana i uzupełniona w Łukaszewicza Historyi Szkół, t. III, str. 472–481. W języku ross. opisali O.: Sendulskij w „Wołyn. eparch. Wiedom.” z 1878 r. i Pieregowskij w „Woł. gub. Wied.” z 1869 r.

J. Krz.