Garść refleksji na marginesie wypowiedzi redaktora Zbigniewa Gluzy
Ludobójstwo ponarskie zostało dość dobrze udokumentowane przez Izraelczyków, a wiedza o nim jest raczej powszechna w Izraelu. Nieco gorzej sprawa ma się w Polsce. Ponary jeszcze do niedawna były dla większości Polaków nic nie mówiącym słowem.
Okazało się, że nie tylko mnie. W numerze z 8-14 kwietnia br. tygodnika “Do Rzeczy”, wiele z – użyję terminu dyplomatycznego – kuriozalnych stwierdzeń redaktora Gluzy spotkało się z polemiką dr. Piotra Gontarczyka z Instytutu Pamięci Narodowej. Nie będę streszczał czytelnikom ani wywiadu Zbigniewa Gluzy, ani kontry Piotra Gontarczyka. Zainteresowanych odsyłam do lektury miesięcznika i tygodnika. Odniosę się jednak do jednego wątku dotyczącego zbrodni ponarskiej. Redaktor Gluza stwierdza: “Dlatego też, by zrozumieć, co się zdarzyło między Polakami a Litwinami, jak reagowali oni w latach międzywojennych na sytuację Wilna, na ultimatum z 1938 r., oddaliśmy im głos w ostatnim numerze kwartalnika “Karta” (74). Montaż litewskich świadectw z lat 1920-1938, z akcentami na rocznicach 15 marca 1923 r. i 17 marca 1938 r. może zapoczątkować dialog. Jeśli my zaczniemy mówić o akcji Żeligowskiego i skutkach zajęcia Wilna, to Litwini być może udokumentują Ponary…”.
Cóż w istocie oznacza powyższe stwierdzenie? Czy to, że bijąc się, słusznie czy nie, we własne piersi, Polacy może (sic!) doprowadzą do sytuacji, w której na Litwie podejmie się szersze badania nad ludobójstwem, jakiego dopuścili się przedstawiciele narodu litewskiego i która to zbrodnia na zawsze pozostanie już haniebnym ciężarem tegoż narodu? Czy to, że za jakieś gesty z polskiej strony, Litwini upowszechnią we własnym państwie wiedzę o Ponarach? A może dokonają aktu powszechnej ekspiacji? Czy też to, że śmierć niewinnych ma być przedmiotem targów i kupczenia? Otóż sam boję się o to, co w efekcie redaktor “Karty” miał na myśli.
Bandyci z Oddziału Specjalnego Stare Ponary dopuścili się straszliwych zbrodni. Masowo mordowali wileńskich Żydów. Nie oszczędzali również Polaków, których tysiące (nikt polskich ofiar precyzyjnie nie policzył) zamordowali strzałem w tył głowy – w lesie ponarskim. Dodajmy, że w Ponarach zginęli przedstawiciele także innych narodowości – w tym również Litwini. Ludobójstwo ponarskie zostało dość dobrze udokumentowane przez Izraelczyków, a wiedza o nim jest raczej powszechna w Izraelu. Nieco gorzej sprawa ma się w Polsce. Ponary jeszcze do niedawna były dla większości Polaków nic nie mówiącym słowem. Na szczęście za sprawą publikacji ostatnich lat, w tym wydanej przy wsparciu polskiego MSZ publikacji prof. Piotra Niwińskiego, książki (także w języku litewskim) pt. “Ponary: miejsce “ludzkiej rzeźni””, prawda o ludobójstwie przedziera się do szerszej świadomości. Zupełnie inaczej jest na Litwie. Wydarzenia, które rozgrywały się w lesie ponarskim, są wstydliwie przemilczane. Dość powiedzieć, że turystów z Zachodniej Europy, a nawet z Polski nie zabiera się do tego miejsca. To nie obóz Auschwitz, który jest żelaznym punktem wycieczek odwiedzających Kraków. Przede wszystkim niemieckich. Wielu na Litwie nie chce też pamiętać, co wyprawiał litewski tłum w Kownie – w upalnych dniach czerwca 1941 r. – gdy w sposób okrutny znęcała się nad żydowskimi sąsiadami w oczekiwaniu na przyjście, witanego przez nich kwiatami, Wehrmachtu.
Wracając jednak do słów redaktora Zbigniewa Gluzy, muszę wyraźnie podkreślić, że ludobójstwo ponarskie nie ma żadnego związku z relacjami, jakie panowały w międzywojniu pomiędzy Polską a Litwą i wzajemnymi krzywdami. Łączenie tych dwóch spraw jest kompletnie ahistoryczne. Zresztą ciekaw jestem, czy naczelny “Karty” odważyłby się przedstawić podobną tezę społeczności żydowskiej czy historykom lub politykom z Izraela. Mógłby w końcu rzec: Jeśli zaczniecie mówić o nadreprezentacji osób pochodzenia żydowskiego w strukturach partii bolszewickiej i milicji w latach 1940-1941 na Litwie, to Litwini być może udokumentują Ponary…
Ludobójstwo w Ponarach jest jedną z największych masowych zbrodni na obywatelach RP. W dołach lasu ponarskiego spoczywają szczątki żydowskich prawicowych syjonistów, komunistów, bundowców, piłsudczyków, endeków, w końcu bezbronnych kobiet i dzieci. W mojej opinii nadszedł najwyższy czas, aby władze litewskie oficjalnie wyraziły żal i prośbę o przebaczenie za zbrodnię, jakiej dokonali członkowie sąsiedniego narodu na obywatelach polskich. Jestem przekonany, że władze RP powinny się tego nieustannie domagać od polityków z Litwy, bez żadnych warunków wstępnych, kupczenia i relatywizowania tych okrutnych wydarzeń. Jest to powinność wobec tych, których kości spoczywają w smutnym lesie ponarskim.
(…) Egzekucje rozpoczęły się w lipcu 1941 r. Początkowo przeprowadzali je żołnierze ze specjalnego niemieckiego Sonderkommando, którzy rozstrzeliwali z broni maszynowej więźniów ustawianych nad dołami. Jednak wkrótce zadanie konwojowania i zabijania ofiar przejął liczący kilkadziesiąt osób oddział litewskich kolaborantów, rekrutujących się głównie z przedwojennej paramilitarnej organizacji Lietuvos Szauliu Sajunga, zwanych potocznie „szaulisami”. Niebawem, wraz ze wzmożeniem egzekucji, oddział „strzelców ponarskich” został znacznie powiększony i liczył kilkuset Litwinów-ochotników. Choć formacja podlegała bezpośrednio Gestapo i niemieckiemu oficerowi SS Martinowi Weissowi, naczelnikowi więzień wileńskich, jej dowódcy także byli Litwinami. W grudniu 1943 r. obóz w Ponarach przejęła od Litwinów niemiecka policja bezpieczeństwa i w ostatnich miesiącach eksterminacji, do lipca 1944 r., dokonywali jej ponownie sami hitlerowcy (…).
(…) W dniu 22 października 2000 r. w Ponarach odsłonięto i poświęcono nowy metalowy krzyż oraz tablice upamiętniające męczeńską śmierć naszych rodaków. Na tablicach wyryto nazwiska zamordowanych Polaków, których śmierć w tym miejscu udało się potwierdzić. Podczas uroczystości został odczytany list ówczesnego premiera Jerzego Buzka, który napisał m.in. takie słowa: „Stajemy dziś wobec trudnej prawdy Ponar, prawdy przez wiele lat przemilczanej i zapomnianej. Obok kłamstwa katyńskiego istniało przez lata kłamstwo Ponar – jakże tragiczna śmierć i ofiara, której wielu nie chce dziś pamiętać. Zbrodnia, która została dokonana w Ponarach stanowi dla nas Polaków także trudny dylemat w stosunkach między narodem polskim i narodem litewskim. Nie możemy udawać, że mordu dokonali nieznani sprawcy. W większości są oni znani z imienia i nazwiska.” Dodam tylko, że po II wojnie światowej zostało ujętych i poniosło karę tylko ok. 20 litewskich oprawców. Pozostali zmarli na Litwie lub na emigracji przez nikogo nie niepokojeni. Być może niektórzy żyją spokojnie do dnia dzisiejszego.
Choć od przywołanej uroczystości minęło już niemal dziesięć lat, główne przesłanie słów wypowiedzianych przez premiera Buzka jest wciąż aktualne. Strona litewska dotychczas nie potępiła jednoznacznie zbrodni ponarskiej, jako popełnionej z udziałem Litwinów, a także nie ujawniła roli tajnej policji litewskiej Saugumy w prześladowaniu Polaków. Także nic mi nie wiadomo o tym, aby polski rząd oficjalnie domagał się ujawnienia wszystkich dokumentów związanych z martyrologią Polaków w Ponarach, choć Instytut Pamięci Narodowej prowadził śledztwo w sprawie zbrodni ponarskiej. Skoro od Rosjan domagamy się pełnej wiedzy o Katyniu, także od Litwinów powinniśmy domagać się pełnej wiedzy o Ponarach. Bo Polacy mają prawo do prawdy o losach i śmierci swoich rodaków i tej prawdy powinniśmy dochodzić zawsze i wszędzie.
Dr Artur Górski
(Fragment referatu wygłoszonego podczas uroczystości w dniu 3 maja 2010 r.)
Całość znajduje się w Internecie pt. „Ponary – miejsce kaźni Polaków i Żydów”.