Czechy i Partnerstwo Wschodnie

Prezentujemy pierwszą część omówienia analizy przygotowanej przez Instytut Kościuszki we współpracy z Europeum Institute for European Policy-Praga oraz Centre for EU Enlargement Studies- Budapeszt). Głównym celem dokumentu jest przedstawienie projektu Partnerstwa Wschodniego z perspektywy krajów Grupy Wyszehradzkiej.

Idea Partnerstwa Wschodniego obok Unii dla Śródziemnomorza i Synergii Czarnomorskiej jest jednym z kluczowych projektów Europejskiej Polityki Sąsiedztwa w ramach UE. Poniższe streszczenie, będące pierwszym z czterech, poświęcone jest miejscu Partnerstwa Wschodniego w polityce zagranicznej Czech.

Wprowadzenie[1]

Publikacja nakreśla rolę i znaczenie Partnerstwa Wschodniego w szczególności dla Polski, Republiki Czeskiej i Węgier, jako formy kreowania przez te kraje kierunku rozwoju całej UE. Przedstawione w 2009 r. Partnerstwo Wschodnie (dalej jako PW), jest jednym ze sprawdzianów dojrzałości krajów Grupy Wyszehradzkiej w polityce zagranicznej, a także formą rywalizacji z krajami tzw. “starej Europy” o przywództwo w UE w zakresie polityki wschodniej.

Priorytetowe traktowanie Partnerstwa Wschodniego przez kraje Grupy Wyszehradzkiej (GW), wynika z wielu czynników m.in. położenia geograficznego, demografii i historii krajów regionu. Sukces programu ma dla wspomnianych państw niebagatelne znaczenie, zwłaszcza przed objęciem w 2011 r. przewodnictwa w Radzie UE przez Węgry i Polskę. Udzieli on również odpowiedzi na pytanie o stopień adaptacji nowych członków z systemem politycznym UE czy poziom zrozumienia mechanizmów europejskiej gry politycznej. Ponadto Partnerstwo Wschodnie może być bilansem dokonań państw Grupy Wyszehradzkiej w strukturach UE.

Miejsce “czynnika wschodniego” w polityce zagranicznej Czech

Dla Republiki Czeskiej PW jest jednym z priorytetów polityki zagranicznej. Wyrazem tego może być przyjęcie projektu na szczycie Rady Europejskiej w Pradze 7 maja 2009 r. Jest to znaczący zwrot w stosunkach zewnętrznych Pragi w odróżnieniu od lat 90-tych, kiedy kwestie wschodnie zajmowały odległe miejsce w czeskiej strategii polityki zagranicznej.

Wynikało to z kilku uwarunkowań, m.in. chęci “odcięcia” się od historii tworzonej dla Czech i innych państw regionu przez ZSRR oraz fasadowe formy podporządkowania RWPG[2]i UW[3], brak po 1 stycznia 1993 r. bezpośredniej granicy państwowej z członkami WNP[4]oraz niewystępowaniu problemu mniejszości narodowych, jak to miało miejsce w przypadku Polski, czy też Słowacji.

Po 2000 r. nastąpiła gwałtowna fala migracji obywateli Ukrainy i innych państw WNP do Czech w celach zarobkowych. Zrodziło to potrzebę uregulowania ich statusu prawnego na terytorium Republiki Czeskiej. Samo działanie wynikało zarówno z ochronny porządku wewnętrznego, który mógł ulec zakłóceniu przez dużą falę obcokrajowców, jak również rozpoczęcia przez Republikę Czeską negocjacji rozdziału dotyczącego Współpracy w dziedzinie Wymiaru Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych, w których to Komisja Europejska wprowadziła obligatoryjny wymóg wiz dla obywateli krajów spoza UE i krajów kandydackich.

Ponadto euroatlantycki i europejski wektor polityki zagranicznej kolejnych rządów zdeterminował kierunki rozwoju czeskiej polityki zagranicznej, co pociągnęło za sobą reorientację gospodarczą (wejście w życie w lutym 1995 r. Układu Europejskiego). Współpraca gospodarcza po rozpadzie RWPG skupiła się na krajach Europy zachodniej, pozostawiając na całkowitym marginesie wymianę handlową ze Wschodem.

Wzrost zainteresowania polityką wschodnią

Znacząca zmiana wśród czeskich decydentów nastąpiła po wyborach w 2007 r., kiedy władze przejął prawicowo-centrowy rząd (Obywatelska Partia Demokratyczna ODS, Chrześcijańscy Demokraci KDU-CSL, Partia Zielonych SZ). Według wytycznych rządu polityka czeska powinna być realizowana wokół działań na rzecz demokracji i praw człowieka oraz pomocy w transformacji ustrojowej dla krajów Europy Wschodniej. Priorytetem dla Republiki Czeskiej stały się cztery państwa objęte partnerstwem Wschodnim: Ukraina, Mołdawia, Białoruś i Gruzja.

Kolejnym powodem zainteresowania Wschodem był zwrot czeskiego biznesu w stronę tego regionu Europy wynikający z chłonności rynków wschodnich, a także silnej konkurencji na rynku unijnym. Ponadto w pierwszej dekadzie XXI w. znacznie wzrosło uzależnienie Czech od surowców energetycznych pozyskiwanych z Rosji i Azerbejdżanu (75% całego importu gazu ziemnego i ropy naftowej odbywa się z tych dwóch państw).

Również przejęcie w 2000 r. władzy na Kremlu przez W. Putina wpłynęło na większe zainteresowanie Pragi sytuacją w regionie.

Republika Czeska a kształtowanie Partnerstwa Wschodniego

Republika Czeska wykorzystując swoją prezydencję w GW (2007-08) i w Radzie UE (I połowa 2009 r.) chciała z PW uczynić priorytetowe działanie w okresie swojego przewodnictwa w tych dwóch instytucjach.

Czeska propozycja PW została przedstawiona w dokumencie pt. “ENP and Eastern Neighbourhood-Time to Act”. Propozycja ta zawierała elastyczne i mniej zinstytucjonalizowane podejście w odróżnieniu od polskiej i szwedzkiej koncepcji. Czeska prezydencja, jak również zarys Partnerstwa Wschodniego spotkał się z propozycją innej współpracy w ramach EPS zaprezentowaną przez Francję (Unia na rzecz Regionu Morza Śródziemnego).

Kolejnym z impulsów aktywizujących politykę Republiki Czeskiej na rzecz PW był rosyjsko-gruziński konflikt z sierpnia 2008 r. Według ówczesnego premiera Czech M. Topolanka projekt PW mógł skonsolidować kraje uczestniczące w programie i powstrzymać rosyjskie działania na rzecz przywrócenia dawnej radzieckiej strefy wpływów.

Czeska prezydencja w UE

Ukierunkowanie się Republiki Czeskiej na PW stało się wynikiem stagnacji w relacjach euroatlantyckich, z którymi wcześniej Czesi wiązali duże nadzieje. Wybór na prezydenta USA Baracka Obamy, rezygnacja z umiejscowienia na terytorium Czech elementów amerykańskiej tarczy antyrakietowej, wstrzymanie negocjacji dotyczących członkostwa w UE wspieranej przez Czechy Chorwacji oraz kryzys gazowy z 2008 r. pomiędzy Rosją a Ukrainą, będący podstawą problemów z dostawami energii do krajów docelowych m.in. Czech, zaktywizował Czechy na rzecz działania w kierunku ożywienia PW.

Momentem kulminacyjnym wkładu Czech w PW było zorganizowanie w maju 2009 r. szczytu inauguracyjnego, który jednak nie osiągnął zamierzonego celu (w odróżnieniu od spotkania zorganizowanego przez Francję odnośnie Unii dla Śródziemnomorza). W spotkaniu nie uczestniczyli przywódcy największych państw UE, m.in. Włoch, Francji, Wielkiej Brytanii, ponadto przedstawiciele państw zaproszonych do PW tj. Ukrainy i Gruzji wyrazili rozczarowanie warunkami zaproponowanymi przez UE. Również Rosja ustosunkowała się do szczytu negatywnie – szef MSZ Siergiej Ławrow oskarżył UE o rozszerzanie swojej strefy wpływów. W ocenie analityków z Europeum Institute for European Policy Republika Czeska nie wykorzystała w pełni możliwości, jakie dawała jej prezydencja w Radzie UE. Nie zdołała rozpropagować PW i uczynić z niego “okrętu flagowego” krajów Grupy Wyszehradzkiej.

Co oznacza w praktyce PW dla czeskiej polityki zagranicznej? Po pierwsze, wsparcie demokracji, poprawy jakości rządzenia, poszanowanie praw człowieka i obywatela w państwach biorących udział w PW.

Poza tym, integrację gospodarczą nie tylko w ramach UE, lecz również z rynkami krajów trzecich. Ideę usunięcia wszelkich barier o charakterze gospodarczym, wyrażoną poprzez motto czeskiej prezydencji w radzie UE (“Otwarta, konkurencyjna Europa”). PW to też jedna z form realizacji unijnej polityki bezpieczeństwa energetycznego. Ciągłość dostaw, wspólna strategia względem państw-dostawców, wspólne reagowanie na kryzysy energetyczne. Także wspieranie przez Czechy alternatywnych kanałów przesyłu surowców energetycznych do krajów europejskich, np. gazociąg Nabbucco oraz działania na rzecz umożliwienia obywatelom krajów PW bezwizowego przemieszczania się na terytorium UE.

Konkluzje

Republika Czeska zarówno w ramach GW, jak i UE stała się jednym z orędowników Partnerstwa. PW jako instrument realizacji Europejskiej Polityki Sąsiedztwa tworzy silne powiązania pomiędzy krajami UE, a biorącymi udział w PW. Oczywiście nawet w samej dyplomacji czeskiej często pojawiają się zarzuty względem PW, m.in. o tworzenie pewnej alternatywy dla krajów Wschodu odnośnie członkostwa w UE lub o stawanie się swoistą “poczekalnią” w drodze do Unii. Głosy te wynikają z niedoprecyzowania celów i sposobów realizacji PW, jednakże należy stanowczo podkreślić, iż Republika Czeska w swojej polityce zagranicznej całkowicie opowiada się za najściślejszą współpracą pomiędzy Unią a państwami uczestniczącymi w Partnerstwie.

Opracowanie: Kamil Szubart

David Kral, Czechy i Partnerstwo Wschodnie – od produktu ubocznego do kochanego dziecka? (5-18 s.), [w:] “Partnerstwo Wschodnie w Kontekście Europejskiej Polityki Sąsiedztwa i Agendy Grupy Wyszehradzkiej”, (red. I. Albrycht ) (całość 67 s.), Instytut Kościuszki, Kraków 2010.

David Kral– dyrektor Europeum Institute for European Policy w Pradze. Absolwent prawa na Uniwersytecie Karola w Pradze. Wykładowca na Uniwersytecie Administracji Publicznej i Stosunków Międzynarodowych w Pradze oraz na Uniwersytecie Karola. Członek grupy doradczej MSZ podczas Konwentu w Sprawie Przyszłości Europy oraz Konferencji Międzyrządowej 2003/04.