Bar

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 1, pod red. F. Sulimirskiego, B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, Warszawa 1880, s. 100.

Bar, m. nadetatowe w pow. mohylowskim, gub. podolskiej, o 100 w. od Kamieńca Podol­skiego, nad niskim brzegiem rz. Rowu. Pier­wotnie nazywał się Rów. W 1752 r. Tata­rzy spalili go i starostę Reja Stogniewa z żoną pojmali. Za Zygmunta I-go były to stołowe dobra królowej Bony; należało do nich 5 mia­steczek i 38 wsi. Nazwisko Bar nadała mia­stu Bona na pamiątkę dziedzicznego księztwa swego Bari we Włoszech; wykupiła je Bo­na od Stanisława Odrowąża i wzmocniła jako pograniczną twierdzę. Miasto otrzy­mało liczne przywileje i wkrótce stało się handlowem i bogatem, zwłaszcza będąc ko­morą celną na wołoskiej granicy. Pierw­szym starostą z ramienia Bony był Wojciech z Białobok Starzechowski, podkomorzy lwowski, starosta drohobycki, który z rozkazu królowej wzniósł zamek, opasał go wałami i opatrzył w działa. Jednocześnie w murze umieszczono tablicę mosiężną, przekazującą pokoleniom imię założycielki. Po Starzechowskim nastąpił bohater Podola Bernard Pretficz, następnie Herburt i Buczacki. Po jego śmierci warownia barska powierzana tylko była dygnitarzom rzplitej; byli więc starostami: Golski wojewoda kijowski, Stanisław Żółkiewski (między 1610-1614 założył on w B. kolegium jezuitów, które 1781 przeszło pod zarząd bazylianów a 1782 liczyło 553 uczniów), Mikołaj Potocki i Stanisław Potocki, wszyscy hetmani. Ostatnim starostą był Bohusław Radziwiłł. W czasie wojen kozackich Bar uległ zniszczeniu (1648 r.); zdobyli go kozacy pod wodzą Krzywonosa, mieszkańcy w pień wycięci. Następnych lat Bar kilkakrotnie był zajmowany przez Polaków, Kozaków i Hana Tatarskiego. W 1659 r. ziemia barska oddana w dziedzictwo Janowi Wyhowskiemu, wojewodzie kijowskiemu, i za jego czasów miasteczko znowu podźwignęło się, wrócili franciszkanie, a Jan Kazimierz, odpoczywając tu w 1663 r., w czasie wyprawy za Dniestr, darował im wieś Szersznie. W 1698 r. syn wojewody Wyhowskiego Eustachy sprzedał Bar Jerzemu Lnbomirskiemu. Po zajęciu Podola przez Turków, Bar oddany został w dziedzictwo renegatowi tatarowi litewskiemu bejowi Kryczyńskiemu. Chociaż w 1674 r. Sobieski zdobył Bar, jednak znowu go Turcy zajęli i trzymali załogę do 1699 r. W 1768 r. 9 lutego zawiązała się tu konfederacya barska; 9 czerwca t. r. Bitwa pod miastem z jenerałem Kreczetnikowem, a 30 czerwca msto B. szturmem wzięte przez Apraksina. Od Lubomirskich kupił go Adam Poniński; dziś B. należy do rządu. Bar miał klasztor dominikanów, dziś na farę zamieniony, fundowany w 1607 r. Po klasztorze franciszkańskim pozostały gruzy; bazylianie mieścili się w murach po jezuickich; dziś w tych murach jest szkoła prawosławna. Kościół karmelitów, założony przz głośnego ks. Marka – niedokończony. Herb Baru: B. S. (Bona Sforza). Dziś B..ma 8277 mk., wtem blisko 5000 izraelitów, 703 domy, 114 sklepów, handel nieznaczny, kantor pocztowy 4-ej klasy, kilka garbarni; 12 jarmarków, 2 cerkwie; sławne są tu błota na wiosnę i w jesieni; gruzy kościołów i zamku świadczą o jego przeszłości. Parafia barska liczy 5374 dusz. Do miasta B. Należy nieosiedlonej ziemi 2280 dz. Paraf, kościół kat. ś. Mikołaja, z muru 1811 wzniesiony przez dominikanów. (Parafia katol. dek. mohylowskiego: dusz 5374, filia w Wołkowińcach; dawniej też kaplica w Mytkach). W B. urodził się poeta Henryk Jabłoński.

Dr.M.