Zenon Izydor Antoni Brzozowski

Polski Słownik Biograficzny, t. 3, Kraków 1937, s. 68-69.

Brzozowski Zenon Izydor Antoni(1806—1887), ziemianin, ur. 12 IV w Sokołówce na Podolu, syn Karola, marszałka szlachty pow. olhopolskiego, i Ksawery z Trzecieskich, przyjaciółki matki Słowackiego. Po kilkoletniej nauce domo­wej kształcił się w Liceum Wołyńskim w Krze­mieńcu w ostatnich latach istnienia szkoły. Prawdopodobnie uczestniczył w powstaniu listopadowym, poczem wiele lat spędził za granicą, podróżując po Europie. W r. 1835—6 starał się bez powodzenia o rękę kuzynki swej, Anieli Moszczeńskiej (Anieli z »Beniowskiego« i sonetów Słowackiego).

[s. 69]

Wiosną r. 1836 przebywał w Rzymie, gdzie zbliżył się z Zygmuntem Krasińskim, który serdecznie wspomina »Brzozę« w listach do Ad. Sołtana. Równocześnie nawiązał bliższą znajo­mość, przyjaźń bodaj, z Juliuszem Słowackim, którego rodzinę znał z czasów krzemienieckich. Dzięki pomocy finansowej B-go i braci Aleksandra i Stefana Hołyńskich doszła do skutku podróż na wschód Słowackiego. 29 VIII 1836 Słowacki wyjechał z Brzozowskim z Otranto, był z nim przez wrzesień w Grecji, 20 X przybyli do Ale­ksandrii, 19XI spotkali się w Denderze z Hołyńskimi, od 22 XII—2 I odbywali wspólnie kwa­rantannę w EI-Arish (z tego okresu wiersz wigi­lijny Słowackiego do Z. B-go). Rozłączyli się w Syrii, skąd B. pojechał do Konstantynopola z końmi, kupionymi na Wschodzie. Spotkali się następnie w sierpniu r. 1837 we Florencji, bywali razem u Zdzisł. Zamoyskich, poczem znajomość uległa rozluźnieniu, choć życzliwych wzmianek o B-im nie brak w listach Słowackiego do matki. W r. 1841, po długich konkurach we Frywałdzie, B-i zaślubił Elizę (Elżbietę) Zamoyską (1818— 1857), córkę Stanisława ordynata i Zofii z Czar­toryskich, osobę wielkich zalet charakteru, znaną z filantropii i głębokiej pobożności. Pożycie ich nie było szczęśliwe. B. osiadł po ślubie na stałe na Podolu, gospodarując do spółki z ojcem, Ka­rolem, który jedynemu synowi za życia przekazał olbrzymie dobra podolskie (30.000 dusz) — dawną fortunę Koniecpolskich: Sokołówkę, Obodówkę, Popieluchy — z przyległościami, klucz rakułowski i łomaczyniecki. Za żoną wziął B. w posagu dobra wohyńskie, miał ponadto w Królestwie maj. Lipków, pałac w Warszawie i posiadłość nad Morzem Czarnym koło Odesy. Gospodarował umiejętnie, słynął — jak i ojciec jego Karol — z dobrego obchodzenia się z włościanami w myśl wskazań, wyniesionych ze szkoły krzemieniec­kiej. Zdolnych uczył rolnictwa i rzemiosła, wy­syłał za granicę, zakładał szkoły i ochronki, le­czył, nagradzał za pilność, uwłaszczał na szeroką skalę i innych do uwłaszczania namawiał. Opie­kował się gorliwie literatami i artystami. Po wy­wiezieniu do Saratowa Ewy Felińskiej był opie­kunem syna jej, Zygmunta Szczęsnego, później­szego arcybiskupa, kształcił go na swój koszt w Uniw, Moskiewskim, poczem wysłał za granicę, widząc w nim przyszłego nauczyciela swych sy­nów: Stanisława, Jana i Karola. B. był w r. 1848 rażeni z Bolesławem i Przemysławem Potockimi i Leonem Swieykowskim administratorem klu­cza tulczyńskiego, po wywiezieniu Mieczysława Potockiego w głąb Rosji. Brał żywy udział w pracach komisji uwłaszczenia włościan, był marszałkiem bałckim i ostatnim z wyboru mar­szałkiem szlachty gub. podolskiej (od r. 1861). W Sokołówce zorganizował przy cukrowni stację meteorologiczną. Żywo interesował się hodowlą konia rasowego. Zmarł 29 IV 1887 w Warszawie, pochowany w Obodówce.

Złota księga XXIII; Korespondencja Andrzeja i Stanisława Zamoyskich w B. Narodowej w Warszawie (rkpsy); Nekrologi: »Gazeta Lwowska« 1887, nr .103; »Nowa Reforma«, 1887, nr 103; Arcyb. Zygm. Szczęsny Feliński, Pamiętniki, pass.; Słowacki J., Podróż do Ziemi Św.; tenże, Listy do matki z r. 1836—7 i nast. i przypisy Meyeta; Krasiński Z., Listy do Ad. Sołtana, Lw. 1883, 244; Bystroń, Polacy w Ziemi Św., Syrii, Egipcie, Kr. 1930, 136, 158, 161, 167, 282.

Maria Danilewiczowa