Piotr Arkudius

Polski Słownik Biograficzny, t. 1, Kraków 1935, s. 158.

Arkudius Piotr(Arkoudios, Arcudius, Arkudeusz) (1562 lub 3 – 1633), Grek z Korcyry, odegrał ważną rolę w dziejach unji brzeskiej. W r. 1578 wstąpił do kolegjum greckiego św. Atanazego w Rzymie, tam otrzymał świece­nia kapłańskie. Pierwszy z wychowańców kolegjum uzyskał 241 1591 doktorat teologji i filozofji. W tymże roku z polecenia Grzegorza XIV do Polski w celu pozyskania prawosławnych wysłany dla katolicyzmu, przybył z Rzymu z biskupem łuckim Bernardem Maciejowskim, gorliwym zwolennikiem zjednoczenia Rusinów z Rzy­mem. Podczas pobytu w Polsce 1591-3 po­zyskał dla katolicyzmu Hipacego Pocieja; pró­bował również, bezskutecznie, zjednać dla Rzymu ks. Konstantego Ostrogskiego. Od r. 1593-1596 znajdował się w Rzymie, był obecny podczas zaprzysiężenia unji w r. 1595 przez bi­skupów ruskich Pocieja i Terleckiego, z którymi powrócił do Polski. Przebywa w Łucku, Jano­wie, Warszawie, w Brześciu w czasie synodu 16-20 X 1596. Utrzymuje bliskie stosunki 2 Pociejem, Terleckim, Maciejowskim, bp. wi­leńskim Benedyktem Wojną, Lwem Sapiehą i in. Wywarł podobno wpływ na późniejszego mę­czennika Jozafata Kuncewicza. Na prośby Po­cieja, Zygmunt III 23 VIII 1599 nadał A-owi, pod warunkiem pełnienia obowiązków nauczy­ciela w projektowanem seminarjum brzeskiem, wieś Torokanie w woj. brzeskiem, odebraną od archimandrji żydyczyńskiej. Spowodu tego wy­nikł długi zawzięty spór pomiędzy A. i pra­wosławnym biskupem lwowskim Gedeonem Bałabanem. A. nie rozpoczął działalności pe­dagogicznej w Brześciu. Natomiast wziął udział w poselstwie Lwa Sapiehy do Moskwy w r. 1600, które miało wśród innych zadań pozyskać Mos­kwę dla katolicyzmu. Wyruszył do Moskwy pod pozorem poszukiwań rękopisów greckich w Kremlu. Moskwy nie nawrócił, a rękopisów też nie znalazł, o czem zawiadamił kardynała San-Giorgio w liście 16 III 1601 z Możajska, dokąd przybył razem z Sapiehą. Zapewne jako wynagrodzenie za trudy, poniesione podczas podróży do Moskwy, Zygmunt III „za zalece­niem” Lwa Sapiehy nadał mu archimandrję w Ławryszewie. Potem A. otrzymał protopopję pińską, którą za zezwoleniem króla w r. 1603 zamienił na archimandrję kobrytiską. Przeby­wał w Polsce prawdopodobnie do r. 1609; w którym, opatrzony polecającym listem bis­kupa Benedykta Wojny do Pawła V, udał się do Rzymu; tam w ostatnich latach życia pra­cował w bibljotece kolegjum greckiego św. Ata­nazego oraz był cenzorem książek. Przeszedł na obrz. łaciński, jednak stosunków z unitami polskimi nie zerwał i utrzymywał korespon­dencję z metropolitą Rutskim, który w memorjale, złożonym 1623 Kongregacji rozkrzewienia wiary, w skargach na prześladowania unitów powołuje się na A. jako na świadka (Harasiewicz, Annales, 259, 261). W chwilach kry­tycznych dla unji podtrzymywał ją. W liście do Kong. Propagandy z d. 7 VIII 1626 za­świadczył, że liturgja unitów w Polsce jest zgodna z liturgja Jana Złotousiego i Bazy­lego Wielkiego i nie sprzeciwia się dogma­tom kościoła katol. Zmarł w Rzymie w r. 1633. Powszechnie przyjmowana wiadomość o po­chowaniu go w kościele św. Atanazego nie jest pewna.

Działalność Arkudjusza w Polsce nie jest dosta­tecznie znana. O pracy pedagogicznej i nauko­wej – jeżeli wogóle była – nic konkretnego nie wiadomo. Niewątpliwie oddziałał na usta­lenie obrządku unickiego. Jako znawca rytuału greckiego opracowywał poprawny tekst, prze­kładał na łacinę formuły i modlitwy (np. przy sakr. bierzmowania i ślubu), które Pociej wy­dawał w jęz. ruskim. Działalność jego literacka silnie związana jest z Polską: 1) w dziełach swych wspomina A. o dziejach unji w Polsce; 2) pismami swemi wywiera wpływ na utwory Pocieja lub dostarcza mu materjału; 3) dedy­kuje swe pisma wybitnym osobistościom w Pol­sce; 4) drukuje w Polsce. Do pierwszej kategorji należą Historia Cotlegii Graecorum (rkp.warch. kolegjum greckiego w Rzymie cyt. Legrand), która wspomina o nawróceniu Pocieja i próbach po­zyskania Konstantego Ostrogskiego, oraz Histo­ria de Ruthenorum cum Romana Sede unione (rkp. zaginiony). Wpływ na nasze piśmiennictwo a szczególnie na Pocieja – jak to wykazał Stu­dziński – wywarło dzieło Libri VII de Con­cordia Ecclesiae occidentalis et orienłalis In septem sacramentorum administratione, wydane wprawdzie po raz pierwszy w Paryżu 1619 (2-gie wyd. 1626, 3-cie wyd. 1672), ale znane po­przednio w rękopisie. Nie jest dotychczas roz­strzygnięta sprawa autorstwa Pocieja i Arku­djusza słynnej anonimowej «Antirrhsiz abo Apologia przeciwko Krzysztofowi Philaletowi» (1600), istnieje jednak w rkpsie łaciński traktat A. Apologia ad ter s us Car. Ph. W Krakowie wydał A. tłumaczenie Bessariona (1602) i Beccosa (1603) o pochodzeniu Ducha Św.; obydwa te przekłady poświecił swemu »dobroczyncy i protektorowi» B. Maciejowskiemu, a De Con­cordia Zygmuntowi III.

Legrand E., Bibliographie hellénique du XVII siècle, Paris 1895, III 209-232, życiorys, bibljografja druk. i rękop., wyjątki i streszczenia pism; L. Petit w Diet de Théol., 1;0. Hof mann w Le­xikon f. Theol. u. Kirche, e. M. Buchberger (1930), 1, 622; K(orolewskij) C. w Enciclopedia Italiana; Stebelski I., Dwa wielkie światła, Wil. 1781; Su­sza J., Cursus vitae, Rzym 1665 (2-gie wyd., Bru­ksela 1865). Artykuły Encykl. Powsz. 1862 i kościelna (ks. Nowodworskiego) 1873 przestarzałe. – O dzia­łalności na Rusi: Charłampowicz K., Zapadnorusskija praw. szkoły, Kazań 1898, s. 491- 4; Żu­kowicz P., Sejm. borba, Pet. 1901 ; Sawicz A., Zapad. russ. umat. szkoły XVII-XVIII w., Trudy Biełorus. Hosud. Un. w Minske, 1922, nr 2/3, s. 149-50; Likowski E., Unja brzeska, W. 1907 (mylna pisownia »Arkadjusz«). Niewiele przynoszą panegiryczne : Guépin A., Un apôtre d’union des églises. S. Josaphat, Paris 1897, s. 13-14; Wo­ły n i a k, Z przeszłości zak. bazyljanskiego na Litwie i Rusi (Przew. Nauk. i Lit. 1904, t 32, s. 261). O mi­sji do Moskwy: Pierling P., La Russie et le Saint Siège, Paris 1897, t. II, s. 375-6. O wpływach lite­rackich i współpracy z Pociejem : J o c h e r, 111, n r 9452 ; Studziński C., Ze studjów nad literaturą polemiczną. R. A. U. W. fil., ser. II, t. 28 (og. zb. 43), s. 89 – 96; Tretiak J., Piotr Skarga, Kr 1912, s. 212-3; Skabałanowicz M., Ob. Apokrizisie Chr. Filaleta, Petersburg 1879, s. 156-57; Woźniak M., Istorja ukr. literatury, Lw. 1921, II t.; Fijałek J. ks., Losy unji florenckiej, Sprawozd. P. A. U., 1934 styczeń, s. 24; Andrusiak M., Kw. Hist. 1933, s. 651. Dokumenty: Akta Zap. Ros., t. IV, nr 141 i 155; Akty J. Z. R. II, nr 13; Archiw J. Z. Ros., cz. II, t. I, nr 8, s. 70; Opis. dok. arch. unjit. mitr., nr 248. Rkp. B. Nar. w Warszawie Pol. F. I, nr. 49. In­formacja o opactwach wileńskiem, ławryszowskiem, o dobrach w Torokaniach: Th ein er, Vet. Mon. III, nr 245. Listy: H of mann O., Die Wiederverei­nigung der Ruthenen. Orient. Christ., 1925, vol. III, nr 12, s. 132-33. Znajdują się także w Archiwum Centralnem To w. Jezusowego w Rzymie, dział »Oer-maniae«, Ł 177, fol. 142-3 nn. listy z Polski z lat 1596/7 ; ma je niebawem ogłosić ks. Urban w »Oriens«.

Kazimierz Chodynicki