Paweł Ksawery Brzostowski

Polski Słownik Biograficzny, t. 3, Kraków 1937, s. 55-56.Brzostowski Paweł Ksawery

(1739—1827), referendarz litewski, jeden z inicjatorów reform włościańskich w epoce stanisławowskiej. Ur. 30 III w Mosarzu (w Wileńskiem, k. Duniłowicz), brat młodszy Stanisława, wojew. inflanckiego, syn Józefa, pisarza w. lit., i Ludwiki Sadowskiej, miał od urodzenia otwartą drogę do kariery politycz­nej. Obrawszy już w wieku dziecinnym stan duchowny, otrzymał kanonię wileńską w r. 1755, kształcił się (od 1758) w Rzymie, w Collegium Clementinum. Po powrocie do kraju mianowany pisarzem w. lit. (1762), t. r. wybrany przez kapitułę wileńską na deputata do trybunału lit. Wcześnie objawił chęć do mecenasowania litera­turze i do zajęć literackich. Dedykacje druków wileńskich z 1760—80, wychodzące z oficyn: pijarskiej, bazyliańskiej i jezuickiej, wysławiają jego hojność i inicjatywę w rzeczach wydawni­czych, wyliczają dzieła z jego zasiłku wydane. Łożył np. na wyd. wartościowego podręcznika »Logiki« pijara Kaz. Narbuta (5 wyd. 1769—99), na przekł. historii Polski Solignaca (Wil. 1763— 67), traktatu Seneki w przekł. Pilchowskiego, (Wil. 1775), instit. iuris canonici Cl. Ferriera (Wil. 1765); popierani przez B-go pijarzy wileńscy składają mu imieninowe panegiryki. Sam B. oddawał się również zajęciom literackim: prze­łożył (1764) odę pijara Ciapińskiego na koro­nację, z włosk. »Naukę dla nowych spowiedników« (Wil. 1765—6); Balt. Gracjana, jezuity, »Człowiek uniwersalny« (z fr., Wil. 1765). Do brata Stanisława, marszałka konfederacji gener. lit. (1767), wystosował List otwarty (po polsku i po łacinie) przeciwko dysydentom, o utrzymanie przywilejów wyzn. katol. 12 X 1767), gdzie zale­cał bratu wziąć wzór z. dziada, marsz. Ledóchowskiego. W późn. latach brał udział w polemice, wywołanej przez Krajewskiego, ogłaszając swoją Wieśniaczkę (W. 1786), wyszydzającą obyczaje miejskie. Poświęciwszy się rolnictwu i sprawom wsi, przełożył Duhamela du Monceau dwutomowe »Dzieło o rolnictwie… « (Wil. 1770—73). Tro­skliwy o dobrą sławę rodu (i własną), kilkakrotnie w różn. językach ogłaszał Wiadomość genealo­giczną o domie Brzostowskich (1776, 1796, 1818).

Główną zasługą B-go stała się inicjatywa w dzie­le poprawy losu włościan. Nabywszy dobra Merecz (4 mile na płd. od Wilna) w r. 1767, ude­rzony został widokiem przerażającej nędzy i zdziczenia chłopów. »Nie mógł — jak wyznaje — bez uczucia …patrzeć na owę mizerię, niewiadodomość i grubiaństwo… Sprowadzał ludzi sta­rych, z którymi rozmawiając, oświecał… odstrę­czał od pijaństwa, zachęcał bywać w kościele… w dni niedzielne książki były im czytane poży­teczne… rozdawał nagrody tym, którzy dobrze gospodarowali i opilstwo porzucali. Młodzież w dni wolne… słuchała grającej muzyki, bawiła się tańcowaniem i słuchaniem lektora«. Zdobywszy zaufanie chłopów, z udziałem ich przedsta­wicieli ułożył ustawę, organizującą życie wsi na zasadach samorządu. Ustawa ta, przyjęta uchwa­łą wr. 1769, ogłoszona została p. t. Ustawy stosujące się do dobrego porządku i powinności osiadłych ludzi w dobrach Pawłowie czyli Mereczu, przepi­sane r. 1769 (Wil. 1771, 2. wyd. 1791); składała się z ośmiu artykułów, a mianowicie: powinność chrześcijańska, urzędy, sprawiedliwość, ostrzeże­nie w sądach, milicja ziemiańska, szkoła i le­karz, należność dworowi od włościan, zabezpie­czenie. W 2. wydaniu dodano: postanowienie montis pietatis, czyli skarbu miłosierdzia (1771), ustanowienia z protokułu Izby wyższej z 1. 1772 do 1776, 1778 i 1786; rota przysięgi… 1778 wy­konanej; pozwolenie właściciela dla tejże włości szukania sprawiedliwości w grodzie wojew. wil., jeśliby od następców w prawach swych byli po­szkodowani, spis obowiązkowi powinności z r. 1786.

»Rzeczpospolita Pawłowska«, rządzona przez dwuizbowy parlament, posiadająca własne mun­dury, wojsko i monetę, a—co ważniejsze—szkołę i lekarza, opisywana przez twórcę, obudziła zainteresowanie w kraju, ściągnęła uznanie króla i zapytania (A. i M. Czartoryskich, A. Jabło­nowskiej, St. Poniatowskiego), w jaki sposób wzór »z utrzymaniem realnych pożytków« mógłby być »imitowanym«. Przy wszystkich swoich słabych stronach inicjatywa B-go miała wartość i moc za­początkowania doniosłej a trudnej sprawy: »przełamałeś JWWPD przykładem swoim, kiedy bydlęta… w ludzi przemieniwszy, dałeś dowód, że to nie jest tak trudną rzeczą« — pisał Fr. Bieliński (1775). Wybicki, delegowany na Litwę w charakterze wizytatora Akademii, obejrzawszy dzieło (nieobecnego wówczas) B-go, sławił je wier­szem »Podróżny w Pawłowie«: »Za twym gdyby przykładem szło sarmackie plemię, dopieroby szczęśliwą utworzyło ziemię. Przyjdzie czas, gdy przesądów posągi zwalone dopuszczą, aby było twe imię święcone; stań teraz z Chreptowiczem i Zamoyskim w parze…« Honorowany i wysła­wiany, obdarzony godnością referendarza lit. (1774, zrezygn. 1787), opisał B. kilkakrotnie zaim­prowizowaną przez siebie sielankę (Listy anonima, opisujące komisją wolnych włościan pawłowskich z dziedzicem swoim, ks. Brz., eks-referendarzem W XL… Z powodu wyszłej książki… w r. 1788 o poddanych polskich, b. m. i r.). Mimo to nie oka­zał zbytniego przywiązania do swego dzieła, ani ducha poświęcenia, odjeżdżał bowiem z Pawłowa we wszystkich krytycznych momentach burzliwej epoki, a po 3-cim rozbiorze pospieszył sprzedać majątek

[s. 56]

i szukał »spokojności« za granicą. »Miał swój własny pałac z ogrodem w Dreźnie i domek piękny z ogrodem w Rzymie… powrócić z zagra­nicy nie pragnął, gdyby nie wojna włoska (po 5 latach) przynagliła do powrotu«. Wróciwszy do kraju, zamieszkał zrazu w Turgielach (nieda­leko Pawłowa), potem w Rukojniach pod Wil­nem, gdzie jako proboszcz przeżył schyłek życia i złożony został do grobu. W r. 1809 powziął zamiar wydania zbiorowo swoich pism; w tym celu zażądał od drukarza Uniw. Wil. zainstalowa­nia drukarni na wsi celem bezimiennego, rzekomo w Lipsku, wydania pism, na które miały się zło­żyć: Dziennik historyczny (2 t.), Listy i wiersze polit. i moralne (1 t.), Wiadomość Pawłowa z no­tami etc, oraz Rozmyślanie na wsi (1 t.), Opisa­nie kościołów malowań (w Rzymie i w kraju lt.), Dyskursa w parafii (1 t.) i Drobiazgi (1 t.); z za­mierzonych 7 t. wyszły w r. 1811 trzy broszury: Wiadomość Pawiowa, Rozmyślanie na wsi w Turgielach, oraz Opisanie kościołów. W r. 1818 uka­zało się jeszcze wznowienie Wiadomości geneal.

O domie Brzostowskich. Zmarł B. 17 XI 1827. Zapisem z roku 1795 zostawił B. 30 tys. zł. na szkołę parafialną i na chirurga w Pawło­wie do rozporządzenia uniwersytetu wileńskiego, oraz 20 tys. zł. na wymurowanie kościoła w Turgielach. Odbudowany przez niego kościół w Rukojniach został zamieniony na cerkiew, nagrobek B. zniszczony. Majątek przeszedł w ręce rosyjskie. Z urządzeń szlachetnego prałata wi­leńskiego nie pozostało nic, pamięć o nich za­tarła się wśród ludu, twórca ich zajął jednak trwałe miejsce w historii stanisławowskiej jako inicjator reformy włościańskiej, poprzednik w tej mierze Staszica i jeden z najzasłużeńszych me­cenasów i filantropów epoki.

Portret w Turgielach; Sztychy (miedzior,) Liverziani (1797) i Schultzego. Szczątki rękopisów w arch, kamionkowskim Wierzbowiczów (dzis B. Wróbl.) i arch. Zawadzkich.

Obfite, choć bałamutne wiadomości autobiogr. w pismach B-go; Estr. Ii XIII; »Dzien. Wil.« 1828; Baliński, Pam. o Janie Śniadeckim, Wil. 1865, II 460 n.; Bartoszewicz Jul., Enc. Org. IV; Obst J., Rzeczpospolita pawłowska, mies. »Litwa i Ruś« 1913, 129—145; Materiały do dziej, liter, i oświaty na Litwie i Rusi, Wił. 1935, I; Syrokomla, Wycieczki po Litwie, Wil. 1860, II 41 n; Kurczewski J. ks., Kościół zamkowy cz. katedra wil., III 454, 455—6; Akty ziem. wil. 6 II 1795.

Tadeusz Turkowski