Michał Baliński

Polski Słownik Biograficzny, t. 1, Kraków 1935, s. 240-242.

Baliński Michał(1794—1864), historyk, pu­blicysta, działacz oświatowy, był jednym z naj­bardziej zasłużonych pracowników w czasach rozkwitu życia umysłowego na Litwie po roz­biorach. Ur. 14 VIII 1794 w maj. rodzinnym Terespola w Połockiem, z ojca Ignacego, cześnika inflanckiego, komisarza cywilno-wojskowego, i matki Anny z Korsaków; ukończył gimnazjum I uniwersytet w Wilnie, w r. 1815 otrzymał stopień magistra filozofji na wydziale mat.-przyr., studjował w dalszym ciągu litera­turę starożytną, angielską, włoską, historję pod Lelewelem, oraz prawo pod Daniłowiczem. Roz­ległe wykształcenie pozwoliło mu w przyszłości rozwinąć wielostronną działalność społeczną i li­teracką.

B. wcześnie zaczął brać udział w życiu licz­nych instytucyj i organizacyj wileńskich. Był członkiem Komisji Sądowej Edukacyjnej Litew­skiej (1820—33) i Komisji do zbadania nadu­żyć w gospodarce miejskiej. Niezależnie od współ­pracy w »Dzień. Wil.« (1815—22 i 1829—30), objął w r. 1816 kierownictwo »Tygodnika Wi­leńskiego założonego przez Lelewela. Należąc od początku do Tow. Szubrawców, zajmował w niem stanowisko strażnika porządku, zasilał »Wiadomości Brukowe«, utworzył dział »lite­ratury szubrawskiej« w »Tygodniku«. Pojąwszy w r. 1820 za żonę Zofję, córkę Jędrzeja Śnia­deckiego, prezydenta Szubrawców, wszedł w bli­ski stosunek z obu Śniadeckimi. W załotonem przez profesorów i ziemiaństwo Tow. Typograficznem wilenskiem (1818—22) był sekretarzem zarządu, a protokuły Tow. (rkp. Bibl. Wróbl. 94/V), spisane starannie ręką B, odbijają do­kładnie życie tej instytucji. Był również B. człon­kiem Tow. biblijnego i Tow. mineralogicznego w Dreźnie. Uczestniczył w przygotowaniach po­wstańczych w r. 1831 i był więziony. W r. 1836 przeniósł się do Warszawy dla wychowania sy­nów i spędził tam lat 11, zajmując w Wydziale pświecenia stanowisko komisarza do nadzoru handlu księgarskiego, członka Komitetu staty­stycznego, oraz członka Komitetu egzaminacyj­nego. Powróciwszy na Litwę (1847), przebywał w majątku Jaszuny (4 mile na południe od Wilna), zajmując się gospodarstwem i pracą naukową. Dwukrotnie obierany kuratorem gim­nazjum i instytutu szlacheckiego w Wilnie, po utworzeniu Muzeum Starożytności został wice­prezesem Komisji archeologicznej i redaktorem jej »Pamiętnika« (1856). Był również członkiem Tow. Naukowego w Krakowie i Tow. Geo­graficznego w Petersburgu. Pod koniec życia, oddawszy gospodarstwo synowi, zajął się opra­cowaniem swoich dzieł głównych, poświęconych przeszłości Uniwersytetu Wileńskiego. Zmarł w Wilnie 22 XII 1863 st. st., otoczony po­wszechną sympatją dla swoich zasług i zalet zacnego, pogodnego charakteru. Pochowany zo­stał w Jaszunach obok Jana Śniadeckiego, któ­remu poświęcił znaczną część własnej twórczości.

Prace literackie B-go, rozrzucone po czaso­pismach i wydane osobno, tworzą kilka grup chronologicznych i przedmiotowych; zapocząt­kowały je prace publicystyczne. W r. 1816 »Dziennik Wileński« ogłosił rozprawę Obraz państwa W. Brytanji, opartą na bogatej litera­turze obcej; nawiązaniem do tej pracy będzie po wielu latach przekład dzieła Irlandja, jej po­czątek, historja i obecne położenie (Wilno 1858). Wzbogaciły literaturę humorystyczną wierszo­wane mowy szubrawskie B-go, oraz — równie wierszowana — rzecz pt. Mixtum Chaos, czyli Historja Szubrawsha, chronologicznie ułożona (»Tyg. Wil.« VIII), przedstawiająca genezę Towa­rzystwa. Udział B-go w »Wiadomościach Szubrawskich« nie jest dokładnie zbadany. Rozwi­nięte w Tow. Szubrawców jego skłonności publicystyczne znajdą, po upływie lat wielu, wyraz w korespondencjach do »Gazety Warsz.« pt. Listy z nad brzegów Krożenty. Zamiłowania geograficzno-historyczne pobudziły B. do podjęcia sze­roko zakrojonych prac nad geografją historyczną i dziejami miast W r. 1829 ogłosił w »Dzien­niku Wil.« wyjątek z historji Wilna; w Noworoczniku »Znicz« (1834) dał rozprawę Staty­styczne obrachowanie ludności miasta Wilna w r. 1832, w ślad za tern wyszła książka Opi­sanie statystyczne m. Wilna (1835, cenz. 1834), a w r. 1836 dwa pierwsze tomy Historji m. Wilna, doprowadzonej do Śmierci Batorego. Wyjazd z Wilna przerwał wydawnictwo, którego ciąg dalszy został podobno w rkp. Zbliżywszy się w Warszawie do T. Lipińskiego, również Litwina, który gromadził materjały do Słownika Geogra­ficznego dawnej Polski, podjął z nim B. wy­danie zbioru pt. Starożytna Polska pod wzglę­dem historycznym, geograficznym i statystycz­nym, zawierającego obfity materjał do historji miast i krajów dawnej Polski. Przegląd historji miejscowości uczyniono w ramach podziału ad­ministracyjnego kraju za Stan. Augusta, urywając na r. 1794. Starożytna Polska (3 t., 1843—49), powtórnie wydana z uzupełnieniami Martynowskiego (4 t., 1885—6), jako poprzedniczka Słow­nika Geograficznego, przyczyniła sie bardzo do spopularyzowania przeszłości kraju. Datowane z Wilna (20 IX 1849) posłowie B-go infor­muje, że B. opracował w 11 i II województwa: poznańskie, kaliskie, gnieźnieńskie, sieradzkie, pomorskie, malborskie z Warmją, m. Warszawę, województwo lubelskie, ziemię chełmską, przed­mowę, wstępy i obszerny rzut oka na dzieje .Polski. T. III, zawierający W. Ks. Litewskie, jest w całości pióra B-go, który — jak świadczą no­tatki, dochowane częściowo w archiwum jaszuńskiem — zbierał materjały drogą wycieczek do miast i zamków, sporządzając opisy z autopsji.

Wedle świadectwa Tyszyńskiego, z inicjatywy B-go i na posiedzeniu u niego (15 VII 1840) została zapoczątkowana »Bibljoteka Warszaw­ska«, miesięcznik, który przetrwał najdłużej ze wszystkich w Polsce (1841—1914) i zgroma­dził ogromny zasób prac naukowych i literac­kich, oraz materjałów do historji życia umysło­wego po rozbiorach. W piśmie tern ogłosił B. szereg prac historycznych (1841—47), m. i. o A. Wolanie, o Spytku z Melsztyna, o Śmierci Żółkiewskiego, oraz obszerne rozbiory dzieł histo­rycznych i geograficznych (»Górnictwo w Pol­sce Łabęckiego«, »Dzieje kościoła helweckiego w Litwie« Łukaszewicza, »Dzieje« Wapowskiego i in.). W Warszawie również wyszły Pamiętniki o królowej Barbarze (2 t, 1837), Pisma histo­ryczne (4 t., 1843), podręcznik Historji Polski (1844), Pielgrzymka do Jasnej Góry (1846), opatrzona wyciągami z archiwów klasztoru. Rozprawy z Bibljoteki Warszawskiej i innych cza­sopism wydał w Wilnie jako Studja historyczne (1856).

W dorobku naukowym B-go najwybitniejsze miejsce zajmują prace nad historja Uniwersytetu Wileńskiego, w szczególności nad obrazem działalności braci Śniadeckich. Zbliżony do obu profesorów przez stosunki rodzinne, rozporzą­dzający ich spuścizną rękopiśmienną, B. wielo­krotnie podejmował pracę upamiętnienia zasług łych uczonych. W »Dzienniku Wileńskim« (1830) dał Rys życia Jana Śniadeckiego, t. r. w »Noworoczniku Litewskim« ogłosił Wspomnienia o Janie sniadeckim; w wychodzących od r. 1834 .Wizerunkach i roztrząsaniach naukowych, obok biografji Jana Potockiego (ser. 1, VI), jednego z najświetniejszych przedstawicieli doby Oświe­cenia, zamieścił B. rozprawy o obu Śniadeckich (ser. 1, XI i ser. 3, I). W Warszawie B. wydał dzieła Jana Śniadeckiego (7 t., 1837—39) i dzieła Jędrzeja Śniadeckiego (6 t, 1840—41), opatrując je wstępami. Ostatnie prace historyczne B-go były również poświęcone historji Uniwersytetu Wileńskiego; jedna z nich, to Dawna Akademja Wileńska, próba jej historji od założenia r. 1579 do ostat. jej przekształcenia w r. 1803 (Peters­burg 1862). Mimo przekonań katolickich, B. za­jął w tern dziele stanowisko krytyczne wobec jezuitów. Już po śmierci B-go — jako ostatnie dzieło naukowe polskie w Wilnie, zdławionem przez Murawjewa — ukazały się Pamiętniki o Ja­nie Śniadeckim, jego życiu prywatnem i publicznem i dziełach jego (Wilno 1864—65, 2 t.). T. I dawał rozległy obraz życia i prac Jana Śniadeckiego na szerokiem tle spraw Wszechnicy i szkolnictwa ziem litewsko-ruskich; t. II wypeł­niły liczne dokumenty, nadające dziełu wartość trwałą.

Działalność B-go nie doczekała się wyczer­pującego opracowania i oceny. Bartoszewicz, usiłujący pomniejszyć zasługi Jana Śniadeckiego, niechętnie również traktował prace B., zarzu­cając mu, że »pracuje przygodnie nad czem Pan Bóg zdarzył« (Bibl. Warsz. 1856, w Hist. literat. pol., 1861). Zarzut ten odparł B. w liście do Wójcickiego (17/29 VI 1861): »Chociaż Bar­toszewicz dowodzi kilkakrotnie, że… wszystko, co napisałem, poszło z przypadkowej fantazji bez planu, a jednak równie ta historja Akademji, wkrótce mająca się ukazać, jak oddawna już znane pamiętniki o królowej Barbarze, biografja Wolana i większa część artykułów o Litwie w III t. Starożyt. Polski… pochodzą z jednego źródła i jednego planu, są skutkiem i wypad­kiem długoletnich szperań i badań moich, w sta­łym i jedynym zrazu zamiarze napisania kry­tycznej historji Litwy i jej stolicy«. ” Według Br. Chlebowskiego »główną zasługę B-go stanowi praca nad przeszłością Litwy i jej życiem duchowem, skupiającem się w Wilnie… « Studja te »odbiły poważną, chrześcijańską i polską duszę historyka, który, mimo braku wyż­szych uzdolnień, oddał sumiennemi i zacną dążnością napiętnowanemi pracami i wydawnic­twami poważną usługę nauce polskiej«.

Wspomnienia współczesnych: Malinowskiego, »Kurjer Lit.« 1S63, nr 149: Rogalskiego, »Tyg.
Il.« 1864, IX 37 i 54; Wójcickiego, »Bibl. Warsz« 1865. I; tegoż. »Kłosy« 1868 i Enc. Org. Z późniejszych: Chlebowski Br., »Wiek XIX — Sto lat myśli polskiej«, IX. Przyczynki: Dwór w Jaszunach. »Tyg. 11.« 1865; Kozmian, Wyciągi Piotrowickie, s. XVI i 159 (O bibljotece B.); Tyszyński, »Kłosy« 1880, nr 808 (O założeniu Bibljoteki Warszawskiej) ; Siemieński L., Portrety literackie, I; Bartoszewicz, w »Blbljotece Warszawskiej« 1852 i 1856; Mękarski, O genezie Bibljoteki Warszawskiej, »Pam. Liter. « 1925—26, 284, Listy i rękopisy B-go, w znacznej mierze zniszczone, znajdują się w Jaszunach, częściowo w Bibl. Jagiell. (tam nr 3081 rękopis Pamiętników B-go); 62 listy B-go w papierach Zawadzkich w Wilnie. Wyjątki z korespondencji podał Wójcicki w »Bibljotece Warszawskiej« (r. 1865).

Tadeusz Turkowski