Karol Brzostowski

Polski Słownik Biograficzny, t. 3, Kraków 1937, s. 50.

Brzostowski Karol, h. Strzemię (1796—1854), działacz społeczny, twórca fundacji sztabińskiej. Syn Michała Hieronima, posła na sejm cztero­letni, i Ewy Chreptowiczówny. W r. 1816 za­ciągnął się do wojska Król. Polskiego. Po czte­rech latach wystąpił w stopniu kapitana i osiadł w odziedziczonych po rodzicach, obszernych, ale bardzo zniszczonych i zadłużonych dobrach, składających się z folwarków Sztabin i Gisów oraz dwudziestu kilku wsi, położonych w pow. augu­stowskim. Dobra te uporządkował i zreformował. Reformy B-go miały początkowo cel czysto pra­ktyczny — podniesienie dochodowości. Z czasem jednak nabrały charakteru społecznego. Zmie­rzały do wcielenia w życie idei, że »praca jest dobrobytem i szczęściem ludzi«. Cała działalność B-go sprowadzała się do realizacji tego hasła zarówno względem siebie, jak i mieszkańców jego dóbr. Ideologia pracy, dalej zaś pojmowanie prawa własności nie jako przywileju korzystania z cudzej pracy, ale jako obowiązku pracy dla innych, powstały być może pod wpływem Saint-Simona i jego uczniów. B. propagował pracę wśród włościan swoich przez różne urządzenia. Zniósł pańszczyznę,. a ziemię posiadaną przez włościan wypuszczał im w krótkoterminową dzier­żawę, początkowo na czynsz wyznaczony, później zaś drogą licytacji więcej dającemu. Dopiero w r. 1852 zamienił dzierżawy krótkoterminowe na długoletnie, pozostawiając sobie prawo ozna­czania terminu w zależności od prowadzenia się dzierżawców. Stworzony przez B-go samorząd wiejski rozstrzygał zatargi między włościanami, czuwał nad wypełnianiem zobowiązań włościan wobec dworu oraz pilnował wykonania jego urzą­dzeń społecznych (przestrzeganie trzeźwości, pil­ności w pracy, utrzymywania nauczycieli po wsiach itd.). Aby »umniejszyć włóczenie się włościan po miasteczkach na targi«, gdzie marno­trawili czas, urządził własne składy towarów, z których sprzedawał niezbędne artykuły po cenie zakupu. Celem dostarczenia włościanom dóbr swoich pracy założył zakłady przemysłowe, jak hutę szklaną i żelazną, fabrykę odlewów żelaznych, browar, gorzelnię i destylarnię. W koń­cu r. 1853 wyjechał za granicę dla poratowania zdrowia. Zmarł w Paryżu 25 VII 1854 i po­chowany został na cmentarzu w Montmorency. Testamentem, sporządzonym przed swym wy­jazdem, darował włościanom na własność posia­daną przez nich ziemię i nieruchomości pod wa­runkiem opłacania podatków od gruntów dwor­skich, spłacania ciążących na nich długów, wy­konania zapisów, uczynionych przez fundatora, oraz utrzymania wprowadzonych przez niego urządzeń społecznych. Ciężary, które włościanie mieli ponosić, nie mogły przekraczać połowy pła­conego przez nich dotychczas czynszu. Z do­chodów pozostałych dóbr utworzył Fundusz Fa­bryczny na utrzymanie fabryk i administrację fundacji. Administratorem mianował inż. Adolfa Gerschowa. Po r. 1864 rząd rosyjski rozdał majątki fundacyjne chłopom.

Pietrusiński L., Krasnybór czyli Sztabin (»Przegląd Europejski« 1862, I 451—521); Wypis urzędowy testamentu s. p. K. hr. B., W. 1855; Schreiber L., Aneks do sprawozdania lustracyjnego Powiatowego Związku Komunalnego w Augustowie, 1926; Akta dotyczące fundacji w Archiwum Akt Dawnych w Warszawie.

Andrzej Grodek