Jan Hieronim Chodkiewicz

Polski Słownik Biograficzny, t. 3, Kraków 1937, s. 361-363.

Chodkiewicz Jan Hieronimowiczh. Gryf z miecz, (+ 1579), administrator Inflant, ur. ok. r. 1537. W r. 1547 zapisał się na Uniw. w Królewcu, a w r. 1550 w Lipsku, po czym udał się na dwór Karola V i wziął udział w wojnie z Franciszkiem I. Pod koniec 1555 r. powrócił do kraju. W cztery lata później otrzymał urząd stolnika. Pod koniec r. 1559 został, wespół z Połubińskim i Zenowiczem, wysłany na czele rot zaciężnych do In­flant z poleceniem obsadzenia przyznanych kró­lowi w układzie z 31 VIII 1559 zamków. Po zgonie ojca w r. 1561 szlachta ziemi żmudzkiej zwróciła się do króla z prośbą, by powierzył Janowi urząd starosty żmudzkiego; na razie otrzy­mał wszakże tylko dzierżawy: telszewską i płotelską. We wrześniu 1562 posłował od szlachty litewskiej zebranej pod Witebskiem do króla z petycją o unię z Koroną. W analogicznej misji wysłany został powtórnie w styczniu 1563 na sejm koronny do Piotrkowa. Poselstwa te wzmo­gły jeszcze bardziej popularność Ch-cza wśród szlachty, czego najlepszym wyrazem jest nowa prośba, przedłożona królowi na sejmie wileńskim w r. 1563 o mianowanie go starostą generalnym żmudzkim; urząd ten istotnie otrzymał pod ko­niec roku. W r. 1564 brał Ch. udział w zjeździe panów Rady w Trabach i na skutek powziętych tam uchwał wystawił na własny koszt 1.200 jez­dnych dla obrony Inflant. Pod koniec r. 1565 uczestniczył w wysłaniu poselstwa od panów Rady do bojarów moskiewskich w sprawie za­warcia rozejmu z Iwanem. W marcu 1566 otrzy­mał nominację na urząd marszałka ziemskiego W. Ks. Lit., a w parę miesięcy później, na skutek uchwał sejmu brzeskiego, król mianował go ad­ministratorem Inflant (2 VIII 1566), wyposa­żywszy go jednocześnie w szerokie; pełnomoc­nictwa i instrukcje. W dziedzinie wojskowej był Ch. dowódcą wszystkich sił zbrojnych na terenie Inflant z prawem mianowania starostów na zam­kach królewskich i wznoszenia, w miarę potrzeby, nowych fortec. Podatki na obronę kraju miały uchwalać sejmy prowincjonalne; zwoływanie ich należało do kompetencji Ch-cza. W dziedzinie fi­skalnej miał Ch. prawo bicia monety oraz usta­lania wysokości ceł i myt. W dziedzinie sądowej był najwyższą instancją apelacyjną od sądów prowincjonalnych; kompetencji jego podlegały sprawy cywilne, karne, publiczne, tak duchowne jak i świeckie. Poza tym, w myśl postulatów sejmu brzeskiego i instrukcji królewskiej, miał Ch. doprowadzić do unii Inflant z Litwą, podpo­rządkować Rygę jej władzy i odzyskać opano­wany przez Szwedów Rewel. Na czele 3.000 zaciężnych wyruszył w październiku 1566 do In­flant i 5 XI odebrał na sejmie w Kokenhausen administrację z rąk Kettlera. Wkrótce potem zwołał przedstawicieli stanów inflanckich do Wenden, gdzie udało mu się całkowicie przepro­wadzić uchwałę o unii Inflant z Litwą, przedło­żoną następnie sejmowi grodzieńskiemu i zatwierdzoną aktem z 26 XII 1566. Nie udało mu się natomiast nawet drogą zbrojną przepro­wadzić podobnej unii z Rygą. Powstały na tym tle zatarg zlikwidowany został za pośrednictwem Kettlera. Następnie zajął się Ch. uporządkowa­niem spraw sekularyzowanego arcybiskupstwa ryskiego, nowym podziałem administracyjnym Inflant oraz uporządkowaniem sądownictwa. Nie mógł jednak w całej pełni poświęcić się zarzą­dowi prowincji, gdyż, nie złożywszy swych litew­skich urzędów, stale odrywany był dla bieżą­cych spraw litewskich, z których dwie go szcze­gólnie absorbowały: zamierzona walna rozprawa z Moskwą oraz unia polsko-litewska. Biorąc od samego początku udział w wyprawie tzw. radoszkowickiej, został w początkach r. 1568 wysłany pod Ułę, ale mimo osobistego męstwa nie udało mu się zdobyć twierdzy. Po trzytygodniowym oblężeniu musiał zrezygnować z dalszej walki z powodu nieprzygotowania taktycznego żołnie­rzy. Do unii z Polską ustosunkował się Ch. życz­liwie; w okresie poprzedzającym sejm lubelski starał się łagodzić nieprzejednaną opozycję radziwiłłowską, informując jednocześnie króla o jej zamierzeniach. Oceniając to, Zygmunt August na­dał mu ogromne dobra na Żmudzi. W r. 1569 sta­nowisko Ch-cza uległo pewnej zmianie: nie uchy­lając się od dyskusji nad unią, pragnął ją prze­prowadzić w duchu jak najkorzystniejszym dla Litwy. To doprowadziło go nawet do pogodzenia się z Radziwiłłem Rudym: wraz z nim też opuścił 1 III 1569 Lublin; nadesłał jednak z drogi pismo do króla, w którym usprawiedliwiał swój postę­pek. W marcu tegoż roku wziął udział w zjeździe panów litewskich, na którym wygotowano nowy projekt unii, podpisany przez trzech Chodkiewiczów. Aby nie dopuścić do wcielenia Wołynia i Kijowszczyzny do Korony oraz do przepro­wadzenia godzącego w ambicje państwowe Litwy polskiego projektu unii, powrócił 5 IV 1569 do Lublina i stanął na czele delegacji litewskiej. Aż do zakończenia sejmu brał czynny udział w obradach, broniąc z właściwą sobie impulsywnością litewskiego punktu widzenia. Mimo włą­czenia Inflant na sejmie lubelskim do Korony i Litwy jednocześnie sytuacja Ch-cza jako ich administratora nie uległa zmianie na lepsze. Po dawnemu brak było pieniędzy na powiększenie i opłacenie zaciężnych. Nieprzeprowadzoną pozostała również sprawa poddania się Rygi zjed­noczonej Rzplitej mimo nowej, styczniowej (1570) komisji, wysłanej z Ch-czem na czele dla przepro­wadzenia tej sprawy.

Po śmierci Zygmunta Augusta, popierając usilnie kandydaturę Henryka, łudził wszakże jednocześnie posłów Iwana nadzieją wyboru cara na tron Polski, by go powstrzymać od najazdu na Inflanty. Zresztą sam był wysuwany jako jeden z kandydatów-Piastów. W marcu 1574 r. posunął się na kasztelanię wileńską. W czasie drugiej elekcji popierał Ch. początkowo kandy­daturę ces. Maksymiliana, łudząc jednocześnie posłów Iwana, w ostatniej jednak chwili opuścił obóz cezarianów i przeszedł na stronę zwolen­ników Batorego, pozyskany obietnicą urzędu hetmańskiego i większą sumą pieniędzy (uprze­dnio wziął również pieniądze od cesarza).

Wybór Batorego ożywił nadzieje Ch-cza na ostateczne pokonanie trudności w Inflantach. Początkowo, skutkiem wojny gdańskiej) poło­żenie Ch-cza jako wielkorządcy było nad wyraz trudne. Z braku dostatecznej liczby wojska nie mógł stawić oporu Magnusowi, który rozszerzał coraz bardziej stan swego posiadania w Inflan­tach. Nie mogąc się doczekać pomocy, postano­wił złożyć godność wielkorządcy i dopiero oso­bista interwencja Batorego powstrzymała go od tego kroku. Wziął nawet udział w wyprawie króla pod Gdańsk głównie dlatego, by naradzić się z nim nad położeniem Inflant. Batory polecił mu wówczas udać się niezwłocznie do Inflant i objąć dowództwo nad wysłanymi tam woj­skami. Ch. jednakże ociągał się z wyjazdem najpierw z powodu zbyt szczupłej ilości wojsk i nikłych środków pieniężnych na ich zaopa­trzenie a później z powodu choroby. Ta ostatnia przeszkoda była również powodem, że ominął go upragniony urząd hetmana. Najazd Iwana w lipcu 1577 r. na Inflanty zastał Ch-cza z garstką 4.000 żołnierzy. Obserwował więc on tylko biernie rozwój wypadków, nagląc jednocześnie króla i senatorów o jak najrychlejsze wysłanie im pomocy. Poróżniwszy się z Batorym, tracił Ch. coraz więcej popularność wśród szerokiego ogółu, który niedołęstwu jego przypisywał spadające na Inflanty klęski. Doszedłszy po nowej cho­robie nieco do zdrowia, udał się w maju 1578 r. do przebywającego we Lwowie Batorego i złożył prośbę o zwolnienie go z obowiązku administra­tora Inflant 25 V 1578. Jako odszkodowanie za poniesione z własnej szkatuły wydatki w czasie administrowania Inflantami dał mu król przywilej na wypalenie w lasach królewskich za 15.000 zł popiołu. Od tej chwili usunął się Ch. całkowicie od życia politycznego. Trawiony cho­robą, zniechęcony do króla i senatorów, zmarł w zapomnieniu 4 VIII 1579.

Świetny organizator życia obozowego, o czym świadczą jego artykuły wojskowe, nie pozba­wiony przy tym osobistego męstwa – nie mógł jednak należycie wyzyskać swoich walorów woj­skowych dzięki fatalnym warunkom, w jakich powierzono mu obronę Inflant. Popierając poli­tyczny program szlachty, umiał sobie w sto­sunkowo krótkim czasie zdobyć jej popularność. Ambitny, pragnąc odegrać czynną rolę w życiu politycznym Litwy, nie mógł skutkiem tego poświęcić się całkowicie – jak wymagała sy­tuacja – powierzonej jego pieczy prowincji. To też rezultaty jego administrowania w Inflantach były mierne.

Arbusow L., Grundriss der Geschichte Liv- Est- und Kurlands, 1918; Boniecki A., Poczet rodów, 1883; Halecki O., Dzieje unii jagiellońskiej, Kr. 1920; tenże, Sejm obozowy szlachty litewskiej pod Witeb­skiem 1562, “Przegl. Histor.” 1914; Kossakowski S. K., Monografie historyczno-genealogiczne, 1876- 1882; Kamiński J., Rodzina Chodkiewiczów herbu Gryf, “Skarbiec Polski” 1859; Lubawskij M., Litowsko-russkij sejm., 1900; Naruszewicz A., Żywot Jana Karola Chodkiewicza, Kr. 1858; Nowodworski W., Borba za Livoniju mieżdu Moskwoju a Reczju- pospolitoju, 1904; Prochaska A., Roman Sanguszko (“Przewodn. nauk. i liter.”) 1899; Piwarski K., Niedoszła wyprawa tzw. Radoszkowiecka, “Ateneum Wileńskie” 1927/8; Seraphim E., Geschichte Liv- Est- und Kurlands, 1896; Skangiel E., Inflanty pod rządami Jana Hieronimowicza Chodkiewicza (rkp.); Traczewskij A., Polskoje bezkorolewje, 1869; Wolff, Senatorowie i dygnitarze; Wotschke Th., Georg Weigel (Archiv für Reformationsgeschichte, T. 19) 1922; Zakrzewski W., Po ucieczce Henryka, Kr. 1878. Źródła drukowane: Akta podkanclerskie Fr. Krasińskiego, W. 1869; Akty otnosjaszcziesja k’istorii zapadnoj Rossii, 1846, t. 3; Akty otnosjaszcziesja k’istorii jużnoj i zapadnoj Rossii, 1863, t. 1; Akty izdawajemyje wilenskoju kommissijeju dla razbora driewnich aktów, t. 13; Archeograficzeskij sbornik dokumentow otnosjaszczichsja k’istorii sjewierozapodnoj Rusi, 1867-90, t. 1, 4; Archiwum J. Zamoyskiego, W. 1904; Archiwum ks. Sangusz­ków w Sławucie, 1910, t, 7; Dokumenty moskowskago archiwa ministerstwa justicii, 1897, t. 1; Działyński T., Źródłopisma do dziejów unii, 1856, t. 3; Hylzen J. A., Inflanty, 1750; Jewłaszewski, Pamiętnik, 1860; Kojałowicz N., Dniewnik lublinskawo sejma, 1869; Kutrzeba St., Polskie ustawy i artykuły, wojskowe, Kr. 1937; Litowskaja mietrika, cz. 1 (Russk. istoricz. bibl., t. 30) 1914; Monumenta Livoniae Antiquae, 1835-47; Monumenta Poloniae Vaticana, t. 4, wyd. L. Boratyński, Kr. 1915; Pawiński A., Akta metryki koronnej co ważniejsze z czasów Stefana Batorego, Źr. dziej., t. 11; Orzel- ski S., Bezkrólewia ksiąg ośmioro, 1572-1576, wyd. E. Kuntze, Kr. 1917; Polkowski I., Acta Stefani Regís 1576-1586 (Acta histor. t. U); tenże, Sprawy wojenne Stefana Batorego; Przezdziecki Al., Szujski J., Jagiellonki polskie, W. 1878, V; Ra­dziwiłł J.,Pamiętnik, wyd. P. Wierzbowski, 1899; Russow B., Chronica der Provinz Lyffland (Script. Rer. Livon.) 1846; Schirren C., Quellen zur Ge­schichte des Untergangs livländischer Selbständigkeit, 1861-81, V-VIII; Stryjkowski M., Kronika; Sbornik materiałów i statej po istorii pribałtijskogo kraja, 1876-82; Wotschke Th., Abraham Culvensis (Altpr. Monatschr. t. 42) 1905. Źródła rękopiśmien­ne: B. Naród, w W.: Coli. Autogr. 222-9; Raznojaz. F. IV 59; Pol. F. IV 181-2, 188; B. Ord. Kras. w W. nr 700, 753-5; Archiwum Główne Akt Daw­nych: Libr. Legationum t. 16; Metryka litewska (kopie); Arch. Nieświeskie w W.: Listy Jana Hier. Ch-cza do Radziwiłła, nr 2044, Dokumenty Chodkie­wiczów w dziale Domów obcych; B. Czart, w Kr., rkp. nr 75-7, 302, 312, 391; B. Jag., rkp. 28II; Arch. Królewieckie: B2 (listy Ch-cza), D (sprawy inflanckie), Ostpr. Fol. Latein. Miss. t. 55-8, Deutsch. Miss. t. 45-7 (listy do Ch-cza); Archiwum m. Rygi, karty nr 6-11; Arch. Państw, w Rydze; Dawne Arch. ks. Kurlandzkich z Mitawy; Dokumenty za 1. 1559-79.

Józef Jasnowski