Jan Cieplak

Polski Słownik Biograficzny, t. 4, Kraków 1938, s. 55-57.

[s. 55]
Cieplak Jan(1857-1926), pierwszy arcybiskup wileński, działacz społeczny i narodowy, więzień za wiarę. Ur. się w Dąbrowie Górniczej 17 VIII z ojca Jacka, górnika z kolonii Reden, i z matki Julii z Bugajskich. Po stracie matki we wczesnym dzieciństwie wychowywał się u swej babki Katarzyny Bugajskiej, a następnie u krewnego ks. Jana Bugajskiego, proboszcza w Krasocinie w pow. włoszczowskim. Uczył się w gimnazjum w Kielcach (1869-73), następnie przy materialnej pomocy parafian krasocińskich kształcił się w Seminarium Duchownym w Kielcach (1873-8), stąd został wysłany do Akademii Duchownej w Petersburgu, którą ukończył 22 VI 1882 ze stopniem magistra teologii primi ordinis. Na ożywienie uczucia patriotycznego, jakim odznaczał się w całym swoim życiu, wpłynął krakowski obchód jubileuszowy Kraszewskiego, na którym młody student był obecny, święcenia kapłańskie otrzymał 24 VII 1881. Bezpośrednio po ukończeniu studiów na wniosek rektora ks. Szymona Kozłowskiego został mianowany adiunktem w Akademii Duchownej i wykładał kolejno archeologię biblijną, liturgię, uczył śpiewu kościelnego, następnie teologii moralnej. W r. 1889 za rektoratu ks. Symona został profesorem teologii dogmatycznej. Czasowo spełniał obowiązki bibliotekarza oraz ojca duchownego. Nie będąc umysłem twórczym w nauce, zdobył jednak obszerną wiedzę i był sumiennym nauczycielem. W r. 1894 w zbiorowej księdze “Charitas” ogłosił pracę: Ks. Michał Bobrowski, profesor Uniwersytetu Wileńskiego oraz (wspólnie z ks. Łosińskim) Dwie wizyty pasterskie. Był współpracownikiem Encyklopedii Kościelnej ks. Nowodworskiego. W r. 1900 redagował petersburski “Kalendarz Rzymsko-Katolicki “. Z zakresu teologii dogmatycznej ogłosił w r. 1901 rozprawę De momento, quo transsubstantiatio in Augustissimo Missae Sacrificio peragitur, za którą otrzymał w Akademii Duchownej stopień doktora teologii. Jednocześnie wykładał religię w szkole żeńskiej przy kościele św. Katarzyny oraz w innych zakładach naukowych. W r. 1892 towarzyszył bpowi Symonowi w jego wizytacji kanonicznej w Rosji centralnej. Z zamiłowaniem poświęcał wolny czas duszpasterstwu i pracy charytatywnej.
Bp kielecki Kuliński zamierzał w r. 1897 powierzyć mu stanowisko rektora Seminarium Duchownego w Kielcach, rząd jednak nie zgodził się na jego kandydaturę. W r. 1900 został kanonikiem honorowym, a po kilku latach kanonikiem kapituły kieleckiej i jednocześnie członkiem Kolegium Duchownego. W r. 1907 obchodził 25-lecie swej pracy na katedrze profesorskiej. W tymże roku wypłynęła jego kandydatura na bpa, którą wysuwał zarówno rząd jak i bp Apolinary Wnukowski przed objęciem rządów archidiecezji mohylewskiej. W czerwcu 1908 r. C. został prekonizowany na bpa ewarieńskiego i sufragana mohylewskiego. Konsekracja odbyła się 7 XII t. r. w kościele św. Katarzyny w Petersburgu. Okazał się niezrównanym wprost sufraganem jako idealny duszpasterz, ujmujący swą wielką dobrocią oraz całkowitym oddaniem się nowym obowiązkom. W zastępstwie chorego metropolity Wnukowskiego odbył od kwietnia do

[s. 56]
września 1909 r. pamiętną pierwszą wizytację pasterską na Syberii, docierając aż po Sachalin. 5-miesięczna podróż, podczas której w 43 miejscowościach wybierzmował 21.408 wiernych, była prawdziwą misją i pokrzepieniem dla rozrzuconych po ogromnych przestrzeniach katolików, których największą część stanowili Polacy. Po swym powrocie otrzymał nominację na prezesa Kolegium Duchownego, a jednocześnie Departament Wyznań Obcych wysuwał jego kandydaturę na wakujące stanowisko metropolity mohylewskiego. W czerwcu 1910 r. z polecenia nowego arcybpa Kluczyńskiego wyruszył na wizytację kanoniczną kościołów w diecezji mińskiej. Na skutek donosów i skarg, że występuje ubocznie przeciwko prawosławiu, iż nie odprawia modłów za cara, że przyzwala na polskie manifestacje narodowe, rząd wszczął śledztwo, przerwał brutalnie 16 VIII wizytację i za wystąpienia, mające “charakter polityczny w kierunku antypaństwowym “, pozbawił go funkcji i pensji w Kolegium Duchownym, roztaczając nad “nieprawomyślnym ” sufraganem nadzór. Jednak już w r. 1911 we wrześniu z ramienia arcybpa, po uzyskaniu zgody rządu, C. wyjechał znów na dwumiesięczną wizytację kościołów w Rosji środkowej. Za przemówienie w Kazaniu, “przepojone polityką polską “, pozbawiono go po powrocie wszystkich urzędów i pensyj rządowych. Represje te cofnięto dopiero w maju 1913 r. wskutek zabiegów arcybpa Kluczyńskiego. Wizytacje C-a rzeczywiście przyczyniały się do rozbudzenia nie tylko ducha katolickiego, lecz bodaj jeszcze w wyższym stopniu rzetelnego patriotyzmu i polskością. W tymże czasie arcybp Kluczyński parokrotnie zabiegał o nominację C-a na rektora Akademii Duchownej, rząd jednak w obawie zbyt dodatnich wpływów na alumnów odrzucił tę kandydaturę.
W r. 1914 wziął C. udział w międzynarodowym kongresie eucharystycznym w Lourdes. Po rezygnacji arcybpa Kluczyńskiego z godności metropolity został 6 VIII t. r. wybrany przez kapitułę administratorem archidiecezji mohylewskiej. W trudnych wielce i skomplikowanych przez wojnę światową warunkach rozwijał z całym poświęceniem pracę duszpasterską i charytatywno-społeczną, broniąc jednocześnie praw Kościoła. Dn. 27 V1915 przedłożył rządowi rzeczowy memoriał w aktualnej wówczas sprawie tzw. katolików niezarejestrowanych, tj. tych licznych konwertytów po ukazie tolerancyjnym, których rząd dla braku formalności nadal uważał za prawosławnych. Również w tymże roku opublikował memoriał w sprawie wykładu religii katolickiej w szkołach. Przede wszystkim jednak siły swe wytężał, by nieść pomoc religijną i materialną licznym wygnańcom, jeńcom oraz rzeszom młodzieży i dziatwy. Chwilowo lepsze czasy nastały w pierwszej fazie rewolucji rosyjskiej.
C. całkowicie zajął się “rozkuwaniem więzów, którymi był Kościół krępowany”. Zwoływał komisje, zebrania, pisał referaty, uczestniczył w posiedzeniach Komisji Likwidacyjnej do spraw Królestwa Polskiego oraz w specjalnej Komisji Wyznaniowej, utworzonej przez Rząd Tymczasowy, gdzie opracowywano nowe ustawodawstwo dla Kościoła w Rosji “Wszędzie – pisał – chciałem być totus… No i dzięki naszym wysiłkom zdobyliśmy wolność dla Kościoła, jakiej by nam każdy kraj mógł pozazdrościć”. Uwolnionemu metropolicie Szeptyckiemu, który znalazł w nim “szerokie serce, pełne miłości bliźniego i gorliwości o sprawę Bożą”, ułatwił akcję misyjną oraz zwołanie pierwszego w Petersburgu synodu obrządku wschodniego, jaki odbył się przy udziale C-a 29-31 V 1917.
Tymczasem na arcybiskupstwo mohylewskie Rzym mianował bpa Edwarda Roppa, któremu w grudniu 1917 r. C. przekazał rządy archidiecezji. Rząd Tymczasowy na wakujące biskupstwo. wileńskie przedstawił Rzymowi C-a, ale przewrót bolszewicki uniemożliwił ten projekt. C. pozostał wikariuszem generalnym i w tym charakterze zamierzał z nastaniem spokojniejszych czasów udać się na Syberię. Dn. 29 IV 1919 Stolica Apostolska w uznaniu jego rzetelnych zasług dla Kościoła obdarzyła go na skutek prośby arcybpa Roppa tytularną godnością arcybiskupa achrydeńskiego. W tymże samym czasie, po uwięzieniu przez bolszewików arcybpa Roppa, objął C. znów rządy archidiecezji w charakterze wikariusza generalnego. W straszliwych czasach rewolucyjnego chaosu i gwałtu, szerzących się epidemij i głodu, robił co mógł, by bronić wiary i praw Kościoła, by uwolnić ordynariusza i uwięzionych kapłanów, by nieść pomoc wygnańcom, jeńcom, młodzieży. Uruchomił tzw. seminarium ukryte, by zwiększyć topniejącą liczbę kapłanów.
W W. Czwartek r. 1920 uwięziony przez bolszewików przebył dwa tygodnie w najgorszych warunkach w więzieniu na Szpalernej, spędzając tam większą część dni i nocy na klęczkach, modląc się i śpiewając po polsku i łacinie, co tylko pamiętał. Sytuacja stała się tragiczna wobec dekretów sowieckich, nakazujących nacjonalizację świątyń, konfiskatę kosztowności i przedmiotów kultu oraz zabraniających nauczania młodzieży religii. Dla przeprowadzenia petraktacyj w sprawach kościelnych C. delegował w maju 1922 ks. prałata Budkiewicza do Moskwy, udzielając mu wkrótce pełnomocnictw dla uregulowania stosunku Kościoła do władz sowieckich. W czerwcu t. r. C. razem ze swym oddanym sługą Grzegorzem Daleckim został po raz drugi aresztowany, kiedy odprowadzał i błogosławił partię wygnańców Polaków, powracających do ojczyzny. Wobec zdecydowanej odmowy ze strony C-a i katolików zawierania tzw. umów czyli kontraktów dzierżawnych

[s. 57]
o kościoły i przedmioty kultu bolszewicy zaostrzyli prześladowanie religii. Dn. 4 III 1923 C. został sprowadzony razem z grupą 14 księży do Moskwy, osadzony 10 III w więzieniu, sądzony na głośnym procesie 21-25 III i skazany wraz z ks. Budkiewiczem na śmierć za “akcję kontrrewolucyjną”. Na procesie, który poruszył opinię całego świata cywilizowanego, zachował się z godnością i męstwem, a po wysłuchaniu wyroku śmierci pobłogosławił zebranych na sali. Wyrok śmierci zamieniono mu na “dziesięcioletnie pozbawienie wolności i zastosowanie surowej izolacji czyli więzienia celkowego”. Po roku takiego więzienia w jak najgorszych warunkach w Butyrkach przewieziono go do kaźni na Łubiance. Na podstawie tajnej uchwały, której nie zakomunikowano więźniowi, postanowili bolszewicy zwolnić go i wydalić z granic Rosji. Uczyniono to w sposób brutalny: starca, który był przekonany, iż czeka go śmierć, wywieziono pociągiem i na granicy pozostawiono bez środków.
Z Rygi, gdzie zaznał serdecznej gościny, udał się 12 IV 1924 do Polski. Podróż jego jak również pobyt w Polsce zamieniły się w żywiołowe manifestacje ludności, pragnącej uczcić bohaterskiego więźnia. Wydział teologiczny Uniwersytetu Wileńskiego uchwalił nadać mu honorową profesurę. Po kilkutygodniowym pobycie w Polsce C.. udał się do Rzymu, gdzie spędził półtora roku, zamieszkawszy w Kolegium Polskim ks. zmartwych?wstańców. Piusowi XI, który okazał mu dużo serca, wręczył sprawozdanie ze stanu Kościoła w Rosji sowieckiej. Rząd polski przyznał mu miesięczną pensję. We wrześniu 1924wziął udział w ogólnowłoskim kongresie eucharystycznym w Palermo, w Rzymie zaś stanął na czele komitetu dla przyjęcia pielgrzymek z Polski na jubileusz roku świętego, również należał do komisji biskupiej, badającej sprawę kanonizacji bł. Andrzeja Boboli, którego relikwii gorąco bronił uprzednio przed zbezczeszczeniem w Sowietach. Na prośby wychodztwa polskiego w Ameryce, poparte ze strony kilku bpów, jak również na życzenie rządu polskiego udał się w końcu października 1925 do Stanów Zjednoczonych. W ciągu 3-miesięcznego pobytu zwizytował tam kilkaset rozrzuconych po 25 diecezjach kościołów, kaplic, szkół i organizacji polskich, wygłaszając około 800 przemówień i kazań. Pracował dosłownie ponad siły; tak np. w Buffalo w ciągu 5 dni wygłosił 33 przemówienia. Była to wspaniała misja duszpasterska, która utwierdziła w wierze i w przywiązaniu do ojczyzny rzesze rodaków naszych. W Ameryce otrzymał oficjalne zawiadomienie, że Pius XI mianował go 14 XII 1925 na arcybiskupstwo wileńskie. Jednocześnie rząd polski za rzetelne zasługi społeczne i narodowe ozdobił go wielką wstęgą orderu Polonia Restituta. Ingres pierwszego arcybp. metropolity wileńskiego miał odbyć się 25 III 1926, tymczasem nadmierna praca wyczerpała siły C-a. Dnia 17 II 1926 zmarł na zapalenie płuc w Passaic (Jersey City). Prochy jego uczciła Polonia amerykańska wspaniałym pogrzebem, a rząd polski postanowił sprowadzić zwłoki na koszt państwa do Wilna, gdzie też 16 III uroczyście zostały złożone z honorami wojskowymi w obecności Prezydenta Rzpltej w katedrze wileńskiej. Na grobowcu jego stanął (1929) pomnik dłuta Bolesława Bałzukiewicza. Portret arcybpa C-a pędzla St. Bakałowicza (Rzym 1925) znajduje się w domu arcybiskupim w Wilnie.
Obszerną monografię stanowi praca ks. Fr. Rutkowskiego, Arcybiskup Jan Cieplak, W. 1934, gdzie podano źródła (częściowo tylko dostępne) i bibliografię oraz umieszczono liczne reprodukcje. Nadto: Wasilewski J. ks., Arcybiskupi i administratorowie archidiecezji mohylewskiej; Mc Cull agh Fr., The bolshevik persecution of Christianity, London 1924, toż w tłum. polskim K. Iłłakowiczówny, Prześladowanie chrześcijaństwa przez bolszewizm rosyjski, Kr. 1924; Mioduszewski J., Wrażenia z procesu arcybpa Cieplaka i 14 księży. W.; Proces arcybpa Cieplaka i 14 księży, pod red. J. Leszczyńskiego, Moskwa 1923 (broszura boisz.); Ostrowski J., Zza kulis kurii biskupiej w Leningradzie, Moskwa 1929 (pamflet boisz., ale zawierający część korespondencji C-a); Z murów św. Katarzyny. Księga pamiątk. b. wychowanek i wychowańców gimnazjów przy kośc. św. Katarzyny w Pet., W. 1933; Żongołłowicz Br. ks., w “Kwart. Teol. WiU, Wil. 1926; “Pol. Słownik Biogr.”, III 91-3, art. o ks. Budkiewiczu.

Ks. Czesław Falkowski