Ignacy Julian Ceyzik

Polski Słownik Biograficzny, t. 3, Kraków 1937, s. 242-243.

Ceyzik Ignacy Julian, h. Owada (ur. 1779 + ok. 1857), rzeźbiarz i ceramik. Wnuk Jakuba, por. gwardii lit., a syn Michała i Anny z Sobolewskich, ur. na Podlasiu. Ojciec C-a (zmarły w Niżowcacb, pow. sluckim, w 1813) przeniósł się do Molodeczna i prawdopodobnie zmienił nazwisko Cydzik na Ceyzik. Ignacy C. po ukończeniu trzy­klasowej szkoły podwydzialowej w Łyskowie udał się do Wilna, gdzie zaczął udzielać korepetycyj; w r. 1798 zapisał się do Akademii na lekcje rysunków i malarstwa pod kierunkiem Smuglewicza; tego roku został kancelistą w Akademii, zaś odr. 1803 sprawował funkcje bedela z pensją 150 rb. rocznie; w roku 1802 ponownie zaczął uczęszczać na wykłady chemii, historii powszech­nej, języka francuskiego i rysunków; w 1805 ożenił się w Warszawie z Marią Kaczyńską, córką Tomasza; wkrótce potem przeniósł się do Słonima, gdzie miał dom, oraz wraz ze szwagrem żony, Tyrkiem, wziął w dzierżawę maj. Starzynę w pow. słuckim. W okresie pobytu w Wilnie C. należał do bliskich przyjaciół Józefa Oleszkiewicza, Jana Oamehla, dra Józefa Liboszyca (Lieboschiifza), prof. Zachariasza Niemczewskiego, stanowiących kółko wolnomyślicielskie, zbliżone do masonerii. Dzięki swym zdolnościom rysunkowym wykonywał ozdobne dyplomy dla studentów, biorąc niekiedy po 10 dukatów za sztukę, oraz podrabiał bilety teatralne. Osiadłszy na wsi, C. zaczął podrabiać banknoty dla włas­nej korzyści, a według niektórych wersji rów­nież celem poderwania rządowi rosyjskiemu kre­dytu, o czym miano dyskutować w kołach ma­sońskich wileńskich i omawiać różne sposoby wyrobu papieru (Damehl, Niemczewski i Oleszkiewicz należeli do masonerii). Przypadkowe wykrycie na strychu w fol. Hanusowszczyzna w r. 18(4 papieru do wyrobu banknotów spowodowało aresztowanie i osadzenie w więzieniu słuckim C-a, brata jego Feliksa, szwagra ich Dominika Korzona i Ignacego Niemczewskiego. Okazało się, że fałszerze w l. 1811—15 zdołali podrobić 65 tysięcy rubli. W czasie śledztwa, trwającego kilka lat, niezbyt pilnie strzeżeni więźniowie zdo­łali 15 VII 1819 zbiec i przekraść się do Wiednia, gdzie znów zajęli się podrabianiem banknotów austriackich. Tymczasem sprawa toczyła się dalej w sądzie słuckim a następnie w senacie, który wreszcie wyrokiem z 7 I 1820 skazał Ceyzików i Ign. Niemczewskiego na pozbawienie praw i do­żywotnią katorgą w kopalniach nerczynskrch; Damehl za dostarczanie C-wi papieru zesłany został na Syberię, Korzun — w »soldaty« do pułku syberyjskiego. Gdy policja wiedeńska za­częła śledzić fałszerzy, powrócili oni do kraju i zamieszkali pod fałszywymi nazwiskami w Międzybożu na Podolu, gdzie nadal uprawiali swój proceder; aresztowanie w Kobryniu, w styczniu 1821 r., Feliksa C-a i Korzuna w czasie pusz­czania przez nich podrobionych asygnat spowo­dowało niebawem uwięzienie Ignacego C-a, ukry­wającego się w Międzybożu pod nazwiskiem Ja­kuba Czudowskiego. Po ponownym rozpatrzeniu sprawy senat dekretem z 8 V 1828 potwierdził wyrok z r. 1820 i Ceyzikowie zesłani zostali na Syberię, Ignacy do Tobolska, Feliks do kopalni nerczyńskich (zmarł w Oloczach nad Argunią). C. zajął się w Tobolsku wyrobem różnych naczyń, urn, posągów, fajek, portretów o zadziwiająco subtelnym rysunku i niezwykle starannym wy­konaniu; dorobił się pewnego majątku, nabył dom z ogrodem, w powtórnym małżeństwie (z Rosjanką) miał dwóch synów (pierwsze mał­żeństwo C-a, .na żądanie żony, wyrażone w po­daniu do Nowosilcowa z r. 1829, uznane zostało wobec wyroków senatu za automatycznie roz­wiązane). Za sekret wyrobu specjalnej polewy na­czyń ceramicznych dawano C-wi 15 tys. rb., on jednak domagał się ułaskawienia. Żyłka fałszerska skłoniła go ponownie do podrabiania bank­notów; znów aresztowany, wysłany został ok. r. 1846 do kopalni w Akatui, po kilku latach pozwolono mu zamieszkać w Wierchnieudinsku i wreszcie w Irkucku, gdzie zmarł po r. 1857.

Do celniej szych prac C-a należały: płaskorzeźba, wyobrażająca kopalnię w Akatui, posąg Arysto­telesa, portrety Mikołaja Murawjewa-Amurskiego, gen. gubernatora Wschodniej Syberii, i Piotra Moszyńskiego, zamożnego wołynianina, skazanego do Tobolska za udział w Tow. Patriotycznym, opiekującego się C-em, figury świętych i wiele innych. Cenną kolekcję terrakotowych prac C-a, zgromadzoną w Tobolsku przez filomatę Onufrego Pietraszkiewicza, posiadał jego synowiec, dr Jan Pietraszkiewicz w Wilnie; niektóre okazy znaj­dują się w zbiorach prywatnych oraz w war­szawskim Muzeum rzemiosł i sztuki stosowanej.

Akta Kuratorii wil. nr 205 i 272 Muzeum Czart.; Akta tajne gubernatora wileńskiego z 1814—21: A ich. Państw, w Wilnie; Akta kancelarii. Nowosil­cowa nr 798: Arch. Akt Dawn. w Warszawie; Bie­liński, Uniw. Wileński, 1 325; Cyprinus (Przecławski), Kalejdoskop wospominanij w »Russkij

[s. 243]

Archiw« 1872, 2287 sq.; Ramoty Starego Detiuka (Andrzejowskiego), Wil. 1914, I 183; Małachowski-Lempicki, Wolnomularstwo na ziemiach W. Ks. Lit., Wil. 1930, 105; Giller, Opis Zabajkalskiej krainy, Lipsk 1867, III 59 sq.; Opis dieł Archiwa Gosudarstw. Sowieta, Pet. 1908, I 261, 295, 672; Felińska Ewa, Wspomnienia, Wil. 1853, 1 48; Heleniusz (Iwanowski), Wspomnienia lat min., Kr. 1876, II 254; Błoński R., Pobyt na Syberii, Kr. 1867, 42 sq.; U ruski, II 131, 339; »Życie Literackie«, dod. do »Kuriera Lit.« 1908, nr 9; Pamiętnik wystawy ceramiki… w Warszawie w 1913 r., W. 1913; Katalog wystawy ceramiki polskiej… w Warszawie w 1927 r., W. 1927. Szczegóły o sprawie Ceyzika za­wierał prawdopodobnie zaginiony Dziennik Jana Damehla z 1820—23 zob. »Athenaeum«, Wil. 1842, II 173; Rastawiecki, Słownik mai., 1 129.

Henryk Mościcki