Hr. Aleksander Chodkiewicz

Polski Słownik Biograficzny, t. 3, Kraków 1937, s. 355-358.

Chodkiewicz hr. Aleksander, h. Gryf z miecz. (1776-1838), generał w. p., literat, chemik, technolog. Ur. w Czarnobylu 4 VI jako syn Jana Mikołaja, starosty żmudzkiego, i Ludwiki z Rzewuskich, hetmanówny w. k. Kształcił się naj­pierw w domu, a od r. 1790 w warszawskim pensjonacie dla młodzi magnackiej, prowadzonym przez Marcina Nikutę, zasłużonego profesora Szkoły Rycerskiej. Mianowany przez Kościuszkę majorem gwardii nar., brał udział w wojnie 1794, “od początku jej aż do wzięcia Pragi”; po upadku powstania wystąpił z wojska w randze pułkownika, osiadł w dobrach swych na Wołyniu i po­święcił się pracy literackiej i naukowej w zakresie nauk przyrodniczych oraz działalności społeczno-kulturalnej; popierał gorąco Czackiego w sprawach szkolnictwa na Rusi; współdziałał przy or­ganizowaniu gimnazjum wołyńskiego w Krzemieńcu, na które przeznaczył 300 rs. rocznie oraz uczynił zapis na katedrę chemii w kwocie 40 tys. złp; podczas otwarcia gimnazjum, 13 X 1805, wygłosił mowę w imieniu warszawskiego Tow. Przyjaciół Nauk. Ch. bywał często w Wil­nie i Warszawie, gdzie najpierw we własnym pa­łacu przy ul. Miodowej, a po jego sprzedaniu w skromniejszym mieszkaniu na Nalewkach pro­wadził dom otwarty, skupiając świat polityczny, literacki i towarzyski. W gronie kilku przyjaciół, które żartobliwie nazywano Juntą, rozprawiał o poezji, literaturze i “uczonych rzeczach”. Wielki miłośnik sztuki scenicznej, pisywał krytyki tea­tralne i wystawiał własne lub tłumaczone z francuskiego utwory dramatyczne; brał również ży­wy udział w dysputach politycznych. Podczas sejmu 1809 r. należał do grona polityków, popie­rających opozycję, skupiającą się około posła mariampolskiego Godlewskiego. W czasie wojny 1809 r. Ch. wraz z Czackim, Kniaziewiczem i Tar­nowskim rozwinął na Wołyniu tajną działalność patriotyczną, z powodu której poddany został sekretnej obserwacji policji rosyjskiej.

Przed kampanią moskiewską Rada Ministrów Ks. Warszawskiego wskazała Ch-cza jako jednego z sześciu patriotów, posiadających powszechne zaufanie i odpowiednich na stanowiska w przy­szłej organizacji Litwy. Po zajęciu przez Napo­leona Wilna Ch. został członkiem Komitetu Siły Zbrojnej w Rządzie Tymczasowym; mianowany .13 VII 1812 pułkownikiem, wystawił własnym kosztem 18. p. piechoty (wileński), przebywał w Wilnie po czym był adiutantem gen. Józefa Kossakowskiego. Ofiarowywanej przez Napoleona legii honorowej miał nie przyjąć, “oświadczając, że nie dla otrzymania orderu, lecz dla podźwignięcia swej ojczyzny służył pod rozkazami wodza, z którego losami losy ojczyzny swej widział być połączone”. W grudniu 1812 powrócił do War­szawy i niebawem wysłany został z 3 batalionami 18. p. p. do Modlina, gdzie przebył jedenasto-miesięczne ciężkie oblężenie; tutaj zużytkował swe wiadomości technologiczne, gdyż wobec braku wódki zajął się przerabianiem na nią wiel­kich zapasów ryżu. Gdy pomimo oporu garnizonu dowódca fortecy gen. Daendels 25 XII 1813 poddał twierdzę, Ch. sam jeden nie podpisał ka­pitulacji i dostał się do niewoli rosyjskiej; ma­jątki jego, położone w guberniach lit.-ruskich, uległy sekwestrowi.

Przy organizacji wojska Król. Polskiego Ch. 20 I 1815 otrzymał stopień pułkownika szefa sztabu dywizji gwardii, 2 XII 1818 zwolniony na własną prośbę ze służby jako generał brygady, mianowany został 9 IV 1819 senatorem-kasztelanem, lecz dotkliwie przez w. ks. Konstantego znieważony podczas pożaru pałacu Karasia za przekroczenie wielkoksiążęcego zakazu przebywania na miejscu pożaru, wystąpił na sesji Se­natu 4 X z tak silnym głosem o powszechnym ucisku, niekonstytucyjności i doznanej własnej krzywdzie, że prezydujący Potocki zemdlał na sesji, po czym Ch. dekretem najwyższym 17 X 1819 pozbawiony został godności senatorskiej. Wybrany w r. 1820 deputowanym z Sandomier­skiego, na sejmie należał do zagorzałych stron­ników Niemojowskich. Ch. brał udział w pracach masońskich, należąc do lóż: “Świątynia Izys” w Warszawie, “Szkoła Sokratesa” w Wilnie, “Do­skonała Tajemnica” w Dubnie, “Cnota Uwień­czona” w Rafałówce; był też poinformowany o działalności Towarzystwa Patriotycznego, do którego jednak nie należał. Gdy wiadomość o Tow. Patriotycznym doszła do tajnego rosyj­skiego Tow. Południowego, członkowie jego, Bestużew-Riumin i Sergiusz Murawjew, zwrócili się do Ch-cza z prośbą o skomunikowanie ich ze spiskowcami polskimi. Ch. zamierzał początkowo skierować ich do Prozora, później jednak zorga­nizował spotkanie z Krzyżanowskim podczas kon­traktów kijowskich w r. 1824; atoli dalsze per­traktacje odbywały się już bez udziału Ch-cza. Gdy podczas procesu dekabrystów ujawnione zo­stały ich stosunki z patriotami polskimi, Ch., prawdopodobnie wskutek zeznań Jabłonowskiego, został z rozkazu w. ks. Konstantego aresztowany w Młynowie, 8 II 1826 pod eskortą wysłany do Petersburga i osadzony na odwachu. Przeprowa­dzone badania i konfrontacje stwierdziły brak po­ważniejszego przestępstwa ze strony Ch-cza, wo­bec tego pozostał on na wolnej stopie i mógł na­wet odwiedzać przyjaciół i znajomych. Na zebra­niu 7 XII 1827 u Prószyńskiego, adiunkta Sekre­tariatu Stanu Król. Polskiego, poznał się z Mickie­wiczem, który odczytał wtedy fragmenty z nieogłoszonego jeszcze drukiem Konrada Wallen­roda; Ch., słuchając poety, “wypowiedział zdanie, że nie widzi, co może być pięknego w polskich heksametrach”. Po uwolnieniu rozkazano Ch-wi, aby przez rok jeszcze mieszkał w Żytomierzu pod nadzorem policji; po czym udał się na stałe do Młynowa. Troska o synów, którzy brali udział w powstaniu listopadowym, kłopoty materialne i wreszcie ciężka choroba zatruły ostatnie lata jego życia. Zmarł, do ostatka pracując naukowo, w Młynowie 24 I 1838.

Ch. był członkiem wielu towarzystw i instytucji naukowych, m. in. warszawskiego Tow. Przyja­ciół Nauk (od roku 1804), Komisji Edukacyjnej litewskiej (od roku 1807), Akademii Nauk w Petersburgu (od r. 1818), członkiem honorowym Uniwersytetu Wileńskiego (od 1819), towarzystw rolniczego i galwanicznego w Paryżu, mineralo­gicznych w Jenie i Petersburgu, farmaceutycz­nych w Wilnie i Petersburgu. Obdarzony umy­słem żywym, ogarniającym rozległe horyzonty wiedzy, pracowity i czynny, nieco jednak dziwak i fantasta, ojczyźnie i nauce gorąco, ofiarnie od­dany. “W koło siebie rozlewał i dawał życie, mówi o nim Kraszewski – budził do roboty, pomagał, zachęcał, przykładem działał… Postać to jedna z najpiękniejszych swojego czasu, to potomek hetmański, który, oręż włożywszy do pochew, starał się w nowej sferze coś dla kraju uczynić i przodkować życiu nowemu. Nie było wynalazku za granicą, któregoby kosztem swym i staraniem nie starał się zaaklimatyzować u nas, a uczoność nie oziębiła mu serca, tak gorąco czu­jącego wszystko. Imię Ch-cza stać powinno na Wołyniu obok Czackiego”. Chętnie udzielał po­mocy uczonym i artystom, z których Antoni Andrzejowski, botanik, Wiktor Heltman, wy­bitny działacz polityczny na emigracji, Mikołaj Mianowski, prof. uniw. wileńskiego, a zwłaszcza malarz Józef Oleszkiewicz, najwięcej mieli Ch-wi do zawdzięczenia. Ch., oprócz prac z zakresu chemii i technologii, interesował się literaturą i poezją, odbijał na własnej prasie litograficznej, którą pierwszy do Warszawy sprowadził, wize­runki sławnych Polaków i sam życiorysy ich opracowywał (Portrety wsławionych Polaków, ry­sowane na kamieniu przez Walentego Śliwickiego, z opisem ich życiaprzez A. Ch. W. 1820, portre­tów 30); pisał i tłumaczył powieści i tragiczne w guście pseudoklasycznym poematy; pod tym względem zyskał sobie nawet przesadne uznanie Kaz. Brodzińskiego, który w liście poetyckim do niego skierowanym w r. 1815 ubolewał nad po­rzuceniem przez Ch-cza prac literackich. Ch. prze­łożył pięcioaktową tragedię Aug. Kotzebuego, Hiszpanie w Peru albo śmierć Roili(W. 1797), oryginalnie napisał tragedie: Katon w Utyce(Wilno 1809 i Warsz. 1817), Pisma wierszem i prozą(W. 1817); Teona(W. 1816. Motto: “Śmierć dla miłego kraju ma tyle słodyczy”), Wirginia(W. 1817); w rękopisach pozostały: dramat Selino i Borys(z powodzeniem wysta­wiany w Wilnie), oraz powieść Paulina,w któ­rej opisał cnoty i poświęcenie drugiej swojej mał­żonki, Ksawery ze Szczeniowskich.

W pięknym pałacu empirowym w Młynowie, którego budowę rozpoczętą przez matkę wykoń­czył, zgromadził Ch-cz cenną bibliotekę, bogate archiwum, galerię obrazów, liczne dzieła sztuki; przez pewien czas posiadał własny teatr i orkie­strę pod dyrekcją wirtuoza i kompozytora Karszmidta. Zbiory młynowskie w I. 1918-9 zostały zniszczone przez bandy bolszewickie, oca­lałe szczątki od 1920 r. znajdują się w Muzeum Narodowym w Krakowie, część pozostała jeszcze w Młynowie. Podróże, prace naukowe, wynalazki i wydawnictwa pochłaniały znaczne fundusze; po śmierci w r. 1816 matki długi Ch-cza wyniosły przeszło 20 milionów złp, tak że był on zmuszony część swoich zbiorów artystycznych sprzedać z licytacji. .

Ch. był na początku w. XIX jedynym u nas obok Śniadeckiego prawdziwie samodzielnym badaczem-chemikiem o wielostronnych zaintereso­waniach, sięgających z jednej strony do problemów fizyki, z drugiej – technologii. Przybywszy w r. 1811 do Warszawy, sprowadził tam swoje zbiory, które wciąż uzupełniał, urządził w swym domu przy ul. Miodowej laboratorium chemiczne, bardzo dobrze zaopatrzone w kosztowne przyrzą­dy, i wykonywał tam doświadczenia, już to znane z najświeższej literatury naukowej, już też do­konując badań samodzielnych; z pracowni pozwa­lał korzystać i innym, szczególniej młodzieży, którą chętnie się opiekował i którą materialnie popierał. Nie podobna wyliczać szczegółowo jego prac, wystarczy podać ważniejsze tematy: z fi­zyki prace nad termometrem powietrznym, lunetą-kątomierzem do pomiarów odległości, sto­sem galwanicznym Zamboniego, ciężarem światła. Wyniki obserwacji meteorologicznych z 1.1806-10 na Wołyniu złożył Tow. Przyj. Nauk w War­szawie.

Wydał też tablice stosunku miar dawnych do nowych francuskich (metrycznych), obliczone mozolnie z dokładnością nawet niepotrzebną, bo do­chodzącą do 20 miejsc dziesiętnych. Udoskonalił dmuchawkę tleno-wodorową, z którą wykonywał doświadczenia przed Tow. Przyjaciół Nauk, to­piąc platynę, magnezję, glinkę, krzemionkę itd. Z czysto chemicznych prac zasługują na wymie­nienie: nowy sposób otrzymywania potasu i sodu, wytwarzanie piroforów, duże dzieło (W. 1819, s. 247) o badaniach nad elementarną naturą chloru, ciekawe doświadczalnie, choć błędne w za­łożeniu i wnioskach. Z technologicznych – pod­ręcznik nauki o robieniu piwa (W. 1811), prace nad otrzymywaniem ałunu, cyjanku żelaza, o pole­wach ceramicznych, czyszczeniu olejów świetl­nych, o czerwcu polskim i inne. Należy dodać, że Ch. sprowadził pierwszą w kraju prasę litogra­ficzną i pracował nad udoskonaleniem atramentu i papieru do litografii. Spod tej prasy w jego domu wyszło kilka numerów “Gazety Warszawskiej” i “Miesięcznika Warszawskiego”. Najważniejszym z jego dzieł była Chemia(W. 1816-8) w siedmiu tomach, dotychczas najobszerniejszy podręcznik tej nauki w języku polskim, zawierający w pierw­szych czterech tomach chemię nieorganiczną, w piątym organiczną, w szóstym zwierzęcą, siódmy zaś tom jest pierwszym polskim podręcz­nikiem chemii analitycznej. W tym ogromnym dziele musiał się z konieczności zająć i słownictwem chemicznym, które wówczas było w wiel­kim nieładzie; uważał za potrzebne w niektórych punktach zmienić słownictwo Śniadeckiego, z cze­go się następnie wywiązała między nimi interesu­jąca polemika.

Z pierwszej żony, Teresy Karoliny z Walew­skich, miał Ch. synów: Jana Karola (zm. w Anno­polu 19 XII 1855) i Mieczysława (ur. 1807, zm. w Dreźnie 13 VIII 1851) oraz córkę Zofię za Wiktorem hr. Ossolińskim; z drugiej żony, Fran­ciszki Ksawery ze Szczeniowskich (zm. w War­szawie 29 V 1855), córki Onufrego, łowczego trembowelskiego, i Magdaleny Gorżewskiej – syna Bolesława (zm. 17 IV 1867).

Enc. Org.; W. Enc. II.; Złota Księga, II i XI; Dunin-Borkowski, Almanach błękitny, 272; Ka­miński J. Al., Skarbiec polski, Lw. 1859, I 1 sq.; Akta Komisji Rz. Wojny, nr 2676, 3069 – Arch. Akt Dawnych w W.; Wójcicki, Życiorysy znak. ludzi, W. 1849, I 301 sq.; tenże, Cmentarz, III 183; tenże, Warszawa i jej społeczność, W. 1875, 106, 125; tenże, Warszawa, jej życie umysłowe, W. 1880, 49; Bentkowski, Hist. lit. pol., W. 1814, II 52; He­leniusz (Iwanowski), Rozmowy o polsk. Koronie, Kr. 1873, II 368; Bieliński, Uniw. Wil., II 298, 804, III 100; Falkowski, Obrazy z życia kilku ost. pok., P. 1882, II 141, 196; Żurnały Komitieta Ministrów., Pet. 1888, I 337-8, 360; “Pamiętnik Literacki”, Lw. 1918, 116 sq.; Iwaszkiewicz, Litwa w r. 1812, W. 1912, 77, 158, 319, 367, 374; Handelsman, Instrukcje I dep. rez. franc., Kr. 1914, II 65, 97-8; Kukieł, Wojna 1812 r., Kr. 1937, I 102, 387, 392-3; “Kurier Litewski” 1812, nr 50, 55, 59, 72; Akty i dokum. Archiwa wilensk., kowiensk. i grodn. gen.- gub. uprawlenja otnos. k istorji 1812-13 g., Wił. 1912, 246, 248, 250; Gembarzewski, Wojsko pol. Ks. Warsz., W. 1912, 31, 57, 103; Mościcki, Pod zna­kiem Orła i Pogoni, Lw. 1923, 229, 231; Askenazy, Łukasiński, W. 1929, I 304, 396, 410, II 105, 332, 398, 431-2; Więckowska, Opozycja liber, w Król. Pol., W. 1925, 84, 90, 92; Cyprinus (Przecławski), Kalejdoskop wospominanij, Russkij Archiw 1872, s. 1723, 1736; Małachowski-Łempicki, Wykaz lóż woln., Arch. Komisji hist., Kr. 1930, S. 2, II 184; tenże, Wolnomularstwo na ziem. W. Ks. Lit., Wil. 1930, 101, 140; tenże, Kaliskie loże wolnom., Kalisz 1928,23,33; pismo Al. Chodkiewicza jako namiestnika mistrza katedry św. Izys do br. Ign. Sosnowskiego, W. 11 V 1819, rkp. (zob. katalog antykw. “Lamus herald.” nr 10, W. 1937); Sbornik, t. 131 s. 37, 45; Bieczyński, Sąd sejmowy, P. 1873, 59, 201; Li­piński T., Zapiski, Kr. 1883, 26; Downar-Zapolskij, Tajnoje obszcz. Diekabristow, Moskwa 1906, 100, 109, 112; Wozstanje Diekabristow, Leningrad 1925, 1300, IV pass., VIII 199,415; Malinowski M., Księga wspomnień, Kr. 1907, 58-9; tenże, Dzien­nik, Wil. 1914, 31-2; Kraszewski, Wieczory wo­łyńskie, Lw. 1859, 18 sq.; Andrzejowski, Ramoty starego Detiuka, Wil. 1914, pass.; Prace Komisji do badań nad hist. liter, i ośw., W. 1914, 177,89,115-6, 191; Turkowski, Materiały do dziejów liter, i ośw. na Litwie i Rusi, Wil. 1935, I 152 sq.; “Izys polska”, W. 1820, II 218 sq.; “Wędrowiec”, W. 1896, nr 6, s. 106; Baiowski, Zbiór graficzny w Uniw. Warsz., W. 1928, 51; Kożmian Kaj., Pamiętniki, Kr. 1865, III 47,379 sq.; Kraushar, Tow. Warsz. P. N., pass.; “Pamiętnik Warsz.” 1815, 1328; Szyjkowski, Dzieje nowoż. tragedii polsk., Kr. 1920, pass.; Miller, Teatr polski i muzyka na Litwie, Wil. 1936, 116, 144; Pułaski. Kronika polsk. rodów, Brody 1911, 221; Kowalski F.,Wspomnienia, Kijów 1912,13,164,183;

(Karwicki), Wspomnienia wołyniaka, Lw. 1897, 41 sq.; Stecki H., Wspomnienia, Lw. 1895, 74; Marylski, Pomniki i mogiły Polaków na cment zagr., W. 1860, 30; Rastawiecki, Słownik mai., 70 sq.; Gołębiowski, Opis hist.-stat. m. Warszawy, W. 1827, 164, 178; tenże, Zbiór medalów A. hr. Chodkiewicza… do licytacji spisany i oceniony, b. m. i r. (W. 1825); (Piwarski), Katalog zbioru rycin różnych mistrzów, b. m. i r. (W. 1825); Chwałewik, Zbiory polsk., W. 1926, I 461; Kwart, hist., XXXIII 174; “Nauka Polska”, W. 1934, XIX 119; “Dziennik wołyński” 1922, nr 5; “Exlibris” IV 94; “Ar­cheion” 1936, XIV56; Estr. 1 197,401; Kucharzewski F., Piśm. techn. pol., II 542-4; Leppert Wł., “Chemik Pol.” X 217 n. (bibliografia prac chemicznych); tenże, Rys rozwoju chemii, W. 1916, 91 n.; Ko­sko ws ki Br., Proped. farm., W. 1933, 189.

Listy Ch-cza do matki i siostry w pos. prof. J. Iwasz­kiewicza; listy Ch-cza do Jana Śniadeckiego z r. 1807 i 1810 w B. Jag., rkp. nr 3131; rkp. Arch. Kuratorii wil., nr 134, w Muzeum ks. Czart.; Rozkazy dzienne brygady i 18. p. p., Modlin 10 II-1 XII 1812 – rkps. Ossolineum nr 5617; Arch. Młynowskie w Mu­zeum Nar. w Krakowie; Arch. Chodkiewiczów w Mły­nowie.

Tadeusz Estreicheri Henryk Mościcki