Hieronim Chodkiewicz

Polski Słownik Biograficzny, t. 3, Kraków 1937, s. 359-360.

Chodkiewicz Hieronim, h. Gryf z miecz, (+ 1561), kasztelan wileński, syn Aleksandra, woj. nowogrodzkiego, ur. ok. 1500r. Dzięki poparciu i stano­wisku swego ojca jeszcze za jego życia wszedł do grona panów Rady litewskiej. Ok. 1540 r. otrzymał w administrację kasztelanię trocką a w czerwcu 1542 r. urząd podczaszego lit. W dwa lat później (1544) został kasztelanem trockim; jednocześnie trzymał w dzierżawie aż sześć starostw. 31 VIII 1545 został mianowany starostą generalnym żmudzkim; w tymże roku ustąpił z dzierżawy trzech starostw. Niejedno nadanie zawdzięczał Ch. królowej Bonie, której był stronnikiem. Do grona zwolenników jej polityki popchnęła go ry­walizacja z Radziwiłłami, którzy zdołali sobie po­zyskać względy Zygmunta Augusta. Antagonizm ten spotęgował się jeszcze po objęciu rządów przez Zygmunta Augusta w Polsce (1548). Ch. skupił wokół siebie niezadowolone z wszechwła­dzy Radziwiłłów elementy i stworzył silne stron­nictwo opozycyjne w gronie panów Rady litew­skiej, kusił się nawet o przeciągnięcie na swoją stronę szerokiego ogółu szlacheckiego i jawnie opowiadał się za unią z Polską. Nawet kiedy Litwie zagroził najazd tatarski pod koniec 1549 r., Ch. na czele pospolitaków żmudzkich nie chciał się poddać pod naczelne dowództwo Radziwiłła Ru­dego. Szczególnie żywa działalność Ch-cza i jego stronnictwa w 1. 1548-51 przyczyniła niemało kłopotów nie tylko Radziwiłłom, ale i samemu królowi. Widząc potem rzednące szeregi przyja­ciół, szukał porozumienia z królem – Radzi­wiłłom pozostał jednak i nadal nieprzychylny. W początkach 1554 r. zaczął się Ch. interesować ruchem reformacyjnym, a-z czasem stał się jaw­nym wyznawcą i propagatorem kalwinizmu.

Nawrót Ch-cza do czynnego udziału w polityce nastąpił dopiero w okresie konfliktu z zakonem inflanckim i związanych z tym przygotowań do wojny. W lipcu 1556 r. stał – wespół z Mik. Radziwiłłem Rudym – na czele wojsk litewskich, które zbierały się na pograniczu żmudzko-inflanckim w Sałatach i miały wkroczyć do Inflant na pomoc arcybiskupowi ryskiemu Wilhelmowi. Orężna rozprawa z zakonem inflanckim opóźniła się jednak o rok. Prób pokojowego załatwienia konfliktu pomiędzy Litwą a zakonem inflanckim Ch. nie aprobował, prąc wespół z Radziwiłłem Rudym i Stanisławem Dowojną do wojennego rozstrzygnięcia sporu z Inflantami. Na wyprawę pozwolską wystawił i poprowadził spory poczet (160 jezdnych, 100 pieszych i 8 dział wraz z obozem). Pod koniec 1559 r. został mianowany kaszte­lanem wileńskim. W wojnie z Moskwą Ch. odegrał czynną rolę. Gdy interwencja dyplomatyczna u Iwana nie odniosła najmniejszego skutku, i wojska moskiewskie posuwały się coraz bar­dziej w głąb Inflant, pod koniec czerwca 1560 r., stanął Ch. w pogotowiu z zaciężnymi oraz po­spolitym ruszeniem żmudzkim i powiatów północno-litewskich. W połowie lipca był już w Selburgu, spiesząc na pomoc oblężonej przez Moskwę twierdzy Wenden, o czym słysząc wróg zwinął oblężenie. Ch. zatrzymał się na dłuższy czas w Selburgu, nie spiesząc się do połączenia z wojskami inflanckimi i do rozpoczęcia walki zaczepnej z Mo­skwą. Zajął się natomiast obsadzeniem szeregu zamków w środkowej części Inflant i umocnieniem ich obronności celem wstrzymania pochodu Moskwy. Po dokonaniu tego Ch. rozpuścił pospo­lite ruszenie i, pozostawiwszy zaciężnych w In­flantach, wrócił na Litwę. Zmarł w listopadzie lub grudniu 1561 r. Z żony Anny Szemetówny pozostawił Ch. dwóch synów (Jana Hieronima i Hieronima) i sześć córek. Od cesarza Karola V uzyskał tytuł hrabiowski a z nim zmienił herb Kościesza na Gryfa z mieczem.

Boniecki A., Poczet rodów, 1883; Kolankowski L., Zygmunt August, 1913; Korzon T., Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, 1912; Lubawskij M., Litowsko-russkij sejm, 1900; Seraphim E., Geschichte Liv-Est- und Kurlands, 1904, I; Wolff A., Senato­rowie i dygnitarze W. Ks. Lit.; Akty izdawajemyje wilenskoju kommis. dla razbora driewnich aktów, t. 24; Akty otnosjaszcziesjakistorii jużnoj i zapadnoj Rossii, 1863, I; Akty otn. k istorii zapadnoj Rossii, 1848, III; Archieograficzeskij sbornik dokumientow otn. k istorii sjewierozapadnoj Rusi, I; Arch. Sangusz­ków, IV-VII; Bezzenberger A., Die Berichte und Briefe des Rats und Gesandten Asverus von Brandt, III, IV, 1904-11; Hipler F. – Zakrzewski W., Stanislai Hosii Epistolae, 1879-1886; Lachowicz S. A., Listy oryginalne Zygmunta Augusta do Mik. Radziwiłła Czarnego, 1842; Malinowskij J., Sbor­nik matieriałow otnosjaszczichsja k istorii panow-rady W. K. L., 1901; Niemcewicz J. U., Zbiór pamiętników historycznych, 1822, I; sbornik Impieratorskago Russkago Istoriczeskago Obszczestwa, t. 59 i 71; Schmiedt J., Die Aufzeichnungen des rigaschen Rathssecräters, 1892; Schirren C., Quel­len zur Geschichte des Untergangs livländischer Selbständigkeit, IV-V; Wotschke F., Abraham Culvensis, “Altpr. Monatschr.” 42; Arch. Królewieckie: B 2, Ostpr. Fol. t. 53-6; Arch. Nieświeskie: Dz. IV, V, X; Arch. Wiedeńskie: Polonica, fasc. 2-7; rkp. B. Raczyńskich, nr 81.

JózefJasnowski