Żubr w ukraińskiej kulturze: ciężki szlak i niepewny finał

Wgłębiwieków

Żubrowi w ukraińskiej kulturze stanowczo się nie szczęściło, ponieważ od samego początku nie odróżniano go od mieszkającego obok innego dzikego byka – tura. Wszystko zaczęło się jeszcze w czasach Rusi, kiedy zwierz ten był pospolity w lasach niemal na całym terytorium Ukrainy. Wybitny ukraiński zoolog oraz obrońca przyrody M. W. Szarleman pisze, że nazwy «żubr» w naszych źródłach nie spotykano, natomiast często wspominano słowo «tur». I tak, figuruje ono 5 razy w «Słowie o półku Igora» – pamiątce dawnoruskiej literatury XII w., przeważnie jako dodatek do imienia księcia (podkreślający jego moc). Wybitny znawca przyrody dawnej Rusi – prof. M. Szarleman uważał, że pod imieniem „tur” wspominano zarówno prawdziwego tura (Bosprimegenius) jak i żubra (Bisonbonasus). Naukowiec odnotował, że nawet na początku XX w. na Ukrainie wielkie byki nazywano jeszcze gdzieniegdzie turami. W 1914 r. na Umańszczyźnie (Czerkaski obwód) zasłyszał on i odnotował narodowe powiedzenie «gnać tury», «poić tury». To słowo w Słowniku W. Hrinczenki 1925 r., w odniesieniu do domowego byka, ocalało w zachodnich obwodach Ukrainy na Galicji. O zamieszkiwaniu na Ukrainie w tym czasie wielkich byków-«turów» świadczy produktywność wykorzystania tego słowa w onomastyce XII-XV w.

O tym, że na Rusi żubra nie odróżniano od tura świadczy taki przypadek: kiedy bizantyjski spadkobierca tronu Andronik Komnen przyjechał w 1154 (według innych wiadomości 1165 r.) do księcia Jarosława Osmomysła. Jarosław razem z wielkim księciem kijowskim oraz innymy książętami zainicjowali dla swego gościa łowy na “tury”, jak to potem odnotował nasz kronikarz. Bizantyjski historyk określił to wydarzenie jednak jako, że Andronik podczas pobytu na Rusi polował na “zumprów” – zwierzęta liczne we wspominanym kraju i rozmiarami większe od niedźwiedzia czy leoparda

O polowaniu na “tura” wspomina Włodzimierz Monomach w swoim «Kazaniu»: «AcojawCzernichowierobił…Dwojgaturówcelowało we mnie rogamirazem z koniem». To wspomnienie o dzikim byku, ale o jakim? Być może był to prawdziwy “tur”, gdyż zwykle uważano że zwierz ten zniknął z Ukrainy dopiero w XVII w. Jednak M. W. Szarleman uważał, że prawdziwe tury na Rusi zniknęły jeszcze wcześniej. Jest to zgodne z informacjami ze stanem na przełom XIV–XV w., według których tury pozostawały tylko na Mazowszu, dokładniej w Jaktrowskiej puszczy, 60 km na zachód od Warszawy.

Nazwa wymarłych turów mogła zostać przeniesiona na żubry, które zdaniem Szarlemana żyły na Ukrainie jeszcze w XVI w., a według innych wiadomości aż do pocz. XIX w.

Wspomnienia o żubrze można odnaleźć i po XIII w., zwłaszcza wędrownik H. Szedel w swoim traktacie «O Sarmacji, regionie Europy», w XV w. pisze: «To prawda że w tych miejscach,które częściowo leżą na północy,żyją żubry.Onegrube,nieoswojoneorazbardzoagresywne.Żubrynienawidząludzkiegorodu,ponieważ dużo kto z nich(ludzi)wyżywia się nimi.Skóręmająone kolorucytryny.Zprzodumająrozłożysteiwspaniałerogi,jakiepomagająimwwalkachicodziennymżyciu».

Według J. Długosza w XV w. żubry zamieszkiwały Wołyń i tereny ponad biegiem Prypeci.

W źrodłach literaturowych XVI-XVII w. w odniesieniu do ukraińskich żubrów używano również takich nazw, jak «dziki wół», «bison», «bos silvestris» oraz «bison sivezubr».

G. Boplan w «Opisie Ukrainy» z 1660 r. wspomina tak zwane «bawoły», które mieszkały bliżej granicy z Moskwą (http://litopys.org.ua/boplan/opys.htm). Ze względu na to, że tur do tego czasu zniknął już z terytorium Ukrainy, mowa tu na pewno o żubrze. O «turach» wspomina i D. I. Jawornicki opisując skarby przyrody Zaporoża. W tym przypadku chodzi na pewno również o żubra. «Leśnymi bawołami» nazywa żubry, jakie zachodziły do Mołdawii z Podola oraz z przyczarnomorskich stepów D. Kantemir.

Wspomnienia o żubrze z dawnych czasów pozostały chyba tylko w nazwach topograficznych na terytorium obwodu Lwowskiego (rzeka Żubra koło Lwowa, wieś Żubrica w Tirkowskiem rejone) i Czorniowieckiego (rzeczka «Żubrowica» i uroczysko «Żubrinec») oraz obwodu Chmielnickiego – wieś Żubrówka w rejonie Kamieniecko-Podolskim). Ta ostatnia jest jedną z najstarszych tutejszych wsi, która wspominana jest w 1401 r., kiedy to litewski książę Świdrygiełło przekazał go do klasztoru Dominikanów.

Obiekt dla elitarnych łowów

Obraz tego zwierzęcia – olbrzyma oraz króla puszcz powoli zaczyna wracać na Ukrainę w związku z zabiegami reintrodukcyjnymi na pocz. XX w. W tym czasie żubry ocalały na świecie tylko w Puszczy Białowieskiej i na Kaukazie. Po zniknięciu żubra jego pierwszy powrót Ukrainę miał miejsce, na teren łowieckiego parku Józefa Potockiego «Pilawin» (rejon Nowogradzko-Wołyński, obwód Żytomierski), gdzie sprowadzono żubry z Białowieży. Zimą 1913 r. sprowadzono czystej krwi białowieskie żubry na terytorium Krymskich carskich łowów (obecnie Krymski Rezerwat Przyrody). Jednak, nie były to żadne zabiegi chroniące przyrodę, natomiast głównym celem tych działań ze strony ówczesnych elit było zorganizowanie możliwości polowań na tego zwierza. Według tradycji po pewnym niezwykle skutecznym polowaniu postawiono nawet pomnik. Niedaleko od wsi Kalinówka, na uroczysku Kamienna Górka mieściła się łowiecka baza parku «Pilawin». Wtedy na polowanie przyjeżdżali nawet Austriacy, Niemcy i Amerykanie. We wrześniu 1908 r. od strzału myśliwego-obcokrajowca zginął tu wspaniały żubr. Z okazji tego wydarzenia postawiono tutaj okazał pomnik.

W Czerkaskim regionalnym muzeum ocalało jeszcze jedno świadectwo polowań elit tego czasu – 100-letni wypchany żubr upolowany podczas carskiego polowania w Puszczy Białowieskiej w 1910 r. przez kierującego Korsuńskim majątkiem Lopuchinych-Dymidowych.

Rewolucyjny chaos i działania wojskowe po rozpadzie Rosyjskiego Imperium w czasch utworzenia ZSRR przyczyniły się do wytępienia istniejących na Ukrainie populacji żubra.

Wczasachodtworzeniagatunku

Druga fala, zainteresowania żubrem była wynikiem rozpoczęcia zabiegów reintrodukcyjnych po II wojnie światowej zaczynając od 1965 r., kiedy to na terenie Ukrainy aktywnie tworzono wolno żyjące populacje żubra linii białowiesko-kaukaskiej. W tym czasie żubr przekształca się w jeden z symboli ochrony przyrody Ukrainy i ZSRR w ogóle. Jego sylwetka obowiązkowo była w większości książek i innych materiałów poświęconych ochronie przyrody. Wtedy w Kijowe wzniesiono chyba największy w Europie pomnik żubra. Chodzi tu o monumentalną figurę u wejścia do Kijowskiego zoo.

Wtedy słowo żubr nabyło u nas innego znaczenia. Rozumiano pod tym zasłużonego człowieka, który spogląda na świat z perspektywy swego doświadczenia. Taką treść zaczęto wkładać w to słowo zwłaszcza po wykorzystaniu go przez rosyjskiego pisarza D. Graninyna, jaki przyrównał wybitnego genetyka M. W. Tymofeewa-Resowskiego do włodarza puszczy – żubra. Nazwał on więc swój utwór o tym naukowcu –„żubr”.

Zwierzęta te wspominano także od czasu do czasu na falach ciężkiego okresu przejściowego, w latach 1990-2000, zwłaszcza przez Żubrańską wiejską radę zatwierdzono herb wsi Żubra, gdzie umieszczono wizerunek czerwonego żubra na żółtym tle.

W 2003 r. Bank Narodowy Ukrainy według szkicu W. Demjanenka wyprodukował srebrne monety wartości 2 oraz 10 hrywien z wizerunkiem żubra. W tym przypadku główną motywacją obrania tego zwierzęcia spośród innych chronionych była właśnie jego ogromna postura.

W miarę rozwinięcia gromadzkiego patronatu na rzecz zwierząt Kijowskiego zoo, jednym z pierwszych zwierząt, nad którymi sprawowano opiekę był właśnie żubr.

Imię żubra czasem wykorzystywane było również ze względu na jego przyszły myśliwski wizerunek. Zwłaszcza pod Kijowem na ziemiach leśnictwa im. pierwszego maja, rejonu Wyszogorodzkiego działa nawet gospodarstwo łowieckie «Żubr». Żubr znalazł się również w nazwach firm prawniczych i budowlanych.

Jednak opisane wyżej przykłady wykorzystania obrazu żubra nosiły raczej przypadkowy charakter. Zachowanie w stosunku do żubra w społecznościach lokalnych ma dużą różnorodność wariantów: od wrogiego (wielki zwierz zdaniem niektórych niesie zagrożenie oraz powoduje szkody gospodarcze) do pozytywnego – pewne regionalne spółki i pojedynczy entuzjaści słusznie uważają żubra za perełkę przyrody Ukrainy.

W tym czasie straszliwy rozwój kłusownictwa oraz łowiectwa w celu zdobycia trofeów przyczynia się do tego że żubr stał się pożądaną zwierzyną do strzału od czasów średniowiecza do współczesności nie uległ zmianom.

Zabiegi dla promocji prawdziwego wizerunku żubra

Poza użyciem koniecznych zabiegów na rzecz zwalczania kłusownictwa oraz przygotowania i zatwierdzenia długoterminowego państwowego programu ochrony żubra, dzisiejsze warunki wymagają podejmowania szerokoskalowych działań promocyjnych poświęconych tematowi żubra. Efektem jednej z takich akcji było ogłoszenie 2009 r. na Ukrainie rokiem żubra, w ramach którego prowadzono wykłady popularnonaukowe, pokaz filmów poświęconych żubrowi itd. Łącznie z tym żubry popularyzowano w szeregu innych akcji, na przykład w promocyjnej kampanii producenta wody mineralnej «Karpacka źródlana», a także w czasie akcji z okazji roku różnorodności biologicznej, kiedy to na ulicach ukraińskich miast ukazały się plakaty “Wycinamyjeznaszego życia”, poświęcone rzadkim i unikalnym gatunkom naszej flory i fauny, pośród których był i żubr.

Żubr został również logiem corocznej konferencji młodych naukowców-zoologów, organizowaniu przez Instytut zoologii NAN Ukrainy im I. Szmalgauzena. Wybór ten był świadomy i musi zwracać uwagę na losy tego naszego największego ssaka.

W 2012 r. leśnicy z obwodu Żytomierskiego rozpoczęli odnowienie pomnika żubra w Pilawine. Do tej pory odnowiono już kamienne podium na tablicy, na której wyryto napis o wrześniowym polowaniu 1908 r. W dalszym etapie planuje się rownież odtworzyć głowę żubra. Odnowiony pomnik nie musi już przypominać tego barbarzyńskiego polowania, ale będzie przypominał nam tego leśnego olbrzyma, którego tak łatwo możemy stracić. W przyszłości trzeba zrobić jednak jeszcze bardzo dużo żeby przywrócić wizerunek żubra jako świadka dawnych czasów i unikalnego pomnika przyrody do świadomości społeczeństwa, sztuki oraz literatury.

Wyniki

W czasach dawnej Rusi żubra nie odróżniano od tura, ponieważ oba dzikie byki traktowano jako uosobienie nieokiełznanej siły, zwycięstwo nad którą odkrywało szlak do bycia poważanym wśród ogółu. W tym czasie pod imieniem „tur” wspominano zarówno prawdziwego tura (Bosprimegenius) jak i żubra (Bisonbonasus). Nazwa wymarłych turów mogła zostać przeniesiona na żubry, które to, zdaniem Szarlemana, mieszkały na Rusi jeszcze w XVI w, a według innych wiadomości przetrwały aż do początku XIX w. W XVI-XVII w. żubry wspominane są jako dzikie zwierzęta, które zamieszkiwały różne części Ukrainy.

Wizerunek żubra po raz pierwszy wraca ponownie na Ukrainę na początku XX w., w związku z jego reintrodukcją jako obiektu do elitarnych polowań. Po swoim drugim powrocie do kraju, w trakcie odnowienia gatunku i jego przesiedlania w różne części Ukrainy na początku lat 60-ch XX w., żubr był jednak odbierany już jako symbol ochrony przyrody. Lata 1990-2000 charakteryzował niestety powrót do wyłącznie łowieckiego wizerunku żubra. Ten stan rzeczy sprzyjał rozwojowi zarówno zwykłego jak i elitarnego kłusownictwa, a co za tym idzie katastroficznemu spadkowi liczebności gatunku. Ze względu na takie okoliczności zmiana poglądu na żubra jest jednym z najważniejszych obecnych celów. Obecnie ukraińskie organizacje społeczne i naukowe podejmują próby zmiany łowieckiego wizerunku żubra i przejścia do traktowania go jako skarbu dzikiej przyrody i reliktu epoki Rusi Kijowskiej.

Iwan Parnikoza

Bardzo dziękujemy A. Ślęzak za pomoc w tłumaczeniu artykułu

Literatura

1. De Boplan G. L. 1660. Description of Ukraine, some province of Polisch kingdom, ?? that spread from Moscow border line to Transylvania borders, with its traditions, order of life and strategy of war http://litopys.org.ua/boplan/opys.htm (in Ukrainian).
2. Dictionary of old Ukrainian language XIV-XV ct. 1978. – Kyiv.- 2: 450-451 (in Ukrainian).
3. Instructions of Wolodymyr Monomach 1968. «Izbornik» (Collection of old Rus literary works). – Moskow: Chudozestvennaja literatura: 163 ?. (in Russian).
4. Javornicky D.?. 1990. History of Zaporizza kozacs. V.1. Kyiv: Naukova dumka: 81 ??. (in Russian).
5. Krasińska M., Krasiński Z. 2004. Żubr. Monografia przyrodnicza. Warszawa-Bialowieża: 312 pp.
6. Kyrykov S. V. 1979. European bison spread in Soviet Union territory in XI-XX ct. // European bison. M.: Nauka: 193-207. (in Russian).
7. Mysyk Ju. A., Kulinsky M. O. 1991. Historically-geogregical description of south-slowenian areas in German humanist Gartman Shedel chronic. Problems of historical topography of Ukraine. Kyiv:119-123.
8. Parnikoza I., Boreiko V., Sesin V., Kaliuzhna M. 2009. History, current state and perspectives of conservation of European bison in Ukraine. European Bison Conservation Newsletter, 2: 5-16 pp.
9. Sharleman M. V. 1997. Nature and peoples of Kyiv Rus. Compiler V. E. Borejko, Comments V.N. Gryszczenko, KECC-CODP COEU. Seria: History of nature protection. 13: 166 ??. (in Russian).
10. Sicinski E. 1895. Kamienec-Podolsky Historical description. – K: Typ. S.W. Szulzenko: 247 ?. (in Russian).
11. Sztcyh D. 2008. Kulturotwórcza rola żubra. European Bison Conservation Newsletter, 1: 161-190 pp.