Prawo jest, tylko co z tego

Po „pomarańczowej rewolucji” mimo, iż Ukraina otwarcie zgłosiła plany integracyjne z Unią Europejską, sytuacja mniejszości uległa nawet pogorszeniu. Szczególnie w okresie rządów Julii Tymoszenko pojawiły się tendencje do ograniczenia nauczania w szkołach języka mniejszości i przekształcenia ich w placówki ukraińskie, w których jej język mniejszości byłby nauczany jako obcy.

​W pierwszych latach niepodległej Ukrainy społeczeństwo Zakarpacia uległo silnej atomizacji. Praktycznie rzecz biorąc wszystkie ruchy uległy podziałom i kłótniom. Obronną ręką wyszły z tego okresu mniejszości narodowe, zamieszkujące Zakarpacie. Ukraina, kształtując swój system prawny, przyjęła do niego rozwiązania umożliwiające im obronę swych interesów. Szczególnie ważne było przyjęcie przez Ukrainę w 1991 r. ustawy „O mniejszościach narodowych na Ukrainie”. Wraz z „Deklaracją Praw Narodowości Ukrainy” wyprzedziła ona na poziomie regionalnym szereg międzynarodowych aktów prawnych, takich chociażby jak: ”Europejska Konwencja Ramowa o Ochronie Mniejszości”, czy „Europejska Karta Języków Regionalnych i Mniejszościowych”.

​W „Deklaracji Praw Narodowości Ukrainy”, wychodząc z zasad „Deklaracji o Suwerenności Państwowej Ukrainy”, a także z „Aktu o Niepodległości Ukrainy”, kierując się „Powszechną Deklaracją Praw Człowieka” i ratyfikowanymi przez Ukrainę Międzynarodowymi Paktami Praw i Wolności Obywatelskich zadeklarowano, że państwo ukraińskie gwarantuje wszystkim narodom, grupom narodowościowym, obywatelom, którzy żyją na jego terytorium, równe prawa polityczne, ekonomiczne, socjalne i kulturalne.

Dyskryminacja zabroniona

​Deklaracja zapewnia przedstawicielom narodów i grup narodowościowych równe prawa do wybierania do organów władzy państwowej wszystkich szczebli, zajmowania wszystkich stanowisk w urzędach państwowych, przedsiębiorstwach, instytucjach i organizacjach. Dyskryminacja narodowa jest zabroniona i karana zgodnie z prawem.

​Deklaracja Praw Narodowości Ukrainy w imieniu państwa ukraińskiego gwarantuje wszystkim narodom i grupom narodowościowym:

– prawo do swobodnego posługiwania się językiem ojczystym we wszystkich sferach życia społecznego, włączając oświatę, wytwórczość, otrzymywanie i rozpowszechnianie informacji,

– prawo wyznawania swojej religii, wykorzystywania swojej symboliki narodowej, obchodzenia swoich świąt narodowych, uczestniczenia w tradycyjnych obrzędach swoich narodów,

– prawo do tworzenia centrów kultury, towarzystw, ziomkostw i związków, które mogą prowadzić działalność skierowaną na rozwój kultury narodowej,

– prawo do swobodnych kontaktów ze swoją historyczną ojczyzną.

Pierwsza i ostatnia

​Ustawa Ukrainy „O mniejszościach narodowych na Ukrainie” była pierwszą i do dziś pozostaje jedyną systemową i kompleksową ustawą na Ukrainie, przyjętą w celu zagwarantowania mniejszościom narodowym prawa do wolnego rozwoju. Ustawa ta sprecyzowała pojęcie mniejszości narodowych stwierdzając, że: ”Do mniejszości narodowych należą grupy obywateli Ukrainy, którzy nie są Ukraińcami z pochodzenia, wykazują poczucie świadomości narodowej i wspólnoty między sobą”. Ustawa przyznała mniejszościom m.in. prawo do zachowania środowiska życia w miejscach ich zasiedlenia historycznego i współczesnego.

Zobowiązania na papierze

​Na mocy ustawy o mniejszościach narodowych państwo ukraińskie zobowiązało się do zagwarantowania wszystkim mniejszościom narodowym prawa autonomii narodowo- kulturalnej, posługiwanie się i nauczanie w języku ojczystym, czyli uczenie się języka ojczystego w szkołach państwowych albo w narodowych, stowarzyszeniach kulturalnych, rozwój narodowych tradycji kulturalnych, używanie symboliki narodowej, obchodzenie świąt narodowych, wyznawanie swojej religii, zaspokajanie potrzeb w zakresie literatury, sztuki, środków masowego przekazu, tworzenie narodowych instytucji kulturalnych oraz szkolnych i wszelką inną działalność, która nie jest sprzeczna z obowiązującym prawodawstwem. Państwo ukraińskie zobowiązało się też na mocy ustawy o mniejszościach do kształcenia kadr pedagogicznych, kulturalno-oświatowych i innych im potrzebnych poprzez sieć uczelni. Organy państwowe na podstawie umów międzynarodowych miały też popierać szkolenie specjalistów mniejszości narodowych w innych państwach. Ustawa o mniejszościach narodowych gwarantuje też przedstawicielom mniejszości prawo wybierania lub mianowania na zasadach równości na wszelkie stanowiska w organach władzy ustawodawczej, wykonawczej, sądowniczej, samorządów terenowego i regionalnego, w wojsku, w zakładach, urzędach i organizacjach.

A funduszy brak…

W ustawie znalazł się też punkt stwierdzający, że obywatele Ukrainy mają prawo do wolnego wyboru i przywrócenia narodowości, a także, że zmuszanie obywateli w jakiejkolwiek formie do wyrzeczenia się swojej narodowości jest niedopuszczalne. Inny artykuł ustawy zapewniał członkom mniejszości możliwość swobodnego ustanawiania i utrzymywania kontaktów z osobami swojej narodowości oraz ich organizacjami społecznymi poza granicami Ukrainy, do otrzymywania od nich pomocy w celu zaspokojenia potrzeb językowych, kulturalnych, duchowych, do uczestniczenia w działalności międzynarodowych organizacji pozarządowych. Jeszcze inny artykuł ustawy deklarował, że w budżecie państwowym będą przewidziane fundusze na potrzeby rozwoju mniejszości narodowych.

​Diabeł oczywiście tkwi w szczegółach. Michał Towt znany zakarpacki polityk i politolog, przedstawiciel organizacji mniejszości narodowych przy prezydencie Ukrainy, jako jeden z liderów i twórców Demokratycznego Związku Węgrów na Ukrainie uważa, że sama ustawa ma szereg niedociągnięć, a jej stosowaniew praktyce pozostawia wiele do życzenia. Część zapisów ustawy nie ma przełożenia w innych aktach ustawodawczych Ukrainy i pozostają martwe. I tak zrealizowanie prawa narodowych organizacji społecznych do wysunięcia swoich kandydatów na deputowanych do organów władzy państwowej – nie jest przewidziane ani w ustawie „O wyborach deputowanych ludowych Ukrainy”, ani w ustawie „O wyborach organów samorządu terytorialnego”. Prawo mniejszości do tworzenia jednostek narodowo-administracyjnych istnieje tylko na papierze.

Brak reprezentacji

Rozwiązanie to nie jest bowiem przewidziane ani w ustawie „O samorządzie miejscowym na Ukrainie”, ani w projektach ustaw „O administracyjno-terytorialnym ustroju Ukrainy, które są rozpatrywane przez Najwyższą Władzę Ukrainy od 1997 r. Mniejszość nie uzyskała też prawa do autonomii narodowo-kulturalnej. Żadna z dotychczasowych ustaw „O budżecie państwowym Ukrainy” nie uwzględniła utworzenia specjalnych funduszy na potrzeby rozwoju mniejszości narodowych. Nie otrzymują one więc żadnego wsparcia od państwa, którego są obywatelami.

​Na istnienie problemu reprezentacji mniejszości narodowych w organie ustawodawczym jeszcze w 1995 r. zwrócił uwagę władzom Ukrainy marszałek Sejmu RP Józef Zych. Przemawiając z trybuny parlamentu Ukrainy wyraził nadzieję, że za przykładem polskiego ustawodawstwa wyborczego ukraiński parlament wprowadzi odpowiednie zmiany i uzupełnienia, by w trakcie wyborów do Rady Najwyższej mniejszość polska uzyskała możliwość skorzystania ze swoich praw obywatelskich. Marszałek Zych występował wówczas w obronie Polaków, ale rozwiązanie przez niego proponowane dotyczyło niewątpliwie wszystkich mniejszości.

Postulaty wciąż te same

​O konieczności doskonalenia ukraińskiej bazy prawnej w dziedzinie ochrony praw mniejszości narodowych, mowa jest też w dokumencie końcowym wszechukraińskiej konferencji kierowników stowarzyszeń narodowo-kulturalnych, uchwalonej w Kijowie 17 grudnia 2002 r. Jej uczestnicy przedstawili szereg opinii dla gabinetu ministrów, sugerując mu opracowanie i przedstawienie Radzie Najwyższej projektu nowej ustawy „O mniejszościach narodowych na Ukrainie”, a także o przygotowaniu ustawy „O koncepcji państwowej polityki etnonarodowej Ukrainy” i ustawy „O rehabilitacji i odnowieniu praw osób deportowanych z przyczyn narodowościowych”. Zebrani na konferencji zasugerowali też wprowadzenie zmian i uzupełnień do ustaw „O wyborach deputowanych ludowych Ukrainy” oraz „O związkach obywateli”. Przedstawiciele mniejszości zwrócili także uwagę na potrzebę wyodrębnienia w budżecie państwa środków dla mniejszości narodowych.

​Pomimo upływu lat sytuacja nie uległa od strony prawnej poprawie na rzecz mniejszości narodowych. Po „pomarańczowej rewolucji” mimo, iż Ukraina otwarcie zgłosiła plany integracyjne z Unią Europejską, sytuacja mniejszości uległa nawet pogorszeniu. Szczególnie w okresie rządów Julii Tymoszenko pojawiły się tendencje do ograniczenia nauczania w szkołach języka mniejszości i przekształcenia ich w placówki ukraińskie, w których jej język mniejszości byłby nauczany jako obcy.

Ostry sprzeciw Węgrów

​Na Zakarpaciu wszelkie próby ograniczenia praw mniejszości spotykały się z ostrym sprzeciwem ich przedstawicieli, zwłaszcza zaś mniejszości węgierskiej, która czując się współgospodarzami terenu bardzo stanowczo upominała się o swoje prawa. Dzięki swojej determinacji uzyskała w obwodzie zakarpackim bardzo silną pozycję. W odróżnieniu od innych mniejszości zamieszkujących Ukrainę uzyskała ona bardzo silne wsparcie ze strony swojej Macierzy. Zdaniem Ludmiły Fedorczuk zajmującej się badaniami sytuacji mniejszości narodowych na Zakarpaciu dużą rolę w umocnieniu życia mniejszości węgierskiej i trwania jej zwartego skupiska odegrało przyjęcie w Republice Węgierskiej w końcu 2001 r. ustawy „O Węgrach mieszkających w sąsiednich państwach”. Na jej podstawie Węgrzy zamieszkujący Zakarpacie otrzymali „Dowody przynależności do narodowości węgierskiej”.

Autonomia narodowo- kulturalna

Stanowiły one coś w rodzaju przyjętej później w Polsce „Karty Polaka” tyle jednak , że ze znacznie większymi kompetencjami. Spowodowało to większą niż dotąd aktywność Konsulatu Generalnego Węgier na Zakarpaciu z siedzibą w Użgorodzie. W 2001 r. utworzył on swoją ekspozyturę w Berehowie, stolicy rejonu zamieszkałego przez 54 tys. Węgrów i stanowiących 73 proc. jego mieszkańców. Ekspozytura ta z czasem przekształciła się w samodzielny Konsulat Węgier, co dla tamtejszych Węgrów miało ogromne znaczenie. Ożywiła się też Międzynarodowa Ukraińsko-Węgierska Komisja Mieszana d.s. sytuacji Mniejszości Narodowych. We wrześniu 2003 r. w Użgorodzie odbyło się XII posiedzenie Komisji, na którym zalecono stronie ukraińskiej popierać przygotowanie projektu ustawy o autonomii narodowo-kulturalnej. Zwróciła ona też uwagę, że strona ukraińska nie rozstrzygnęła problemu w zakresie przewozu bezcłowego książek i gazet.

Współpraca przygraniczna

​Na korzyść zakarpackich Węgrów zaczęła też działać współpraca przygraniczna realizowana między Obwodem Zakarpackim a węgierski województwem Szabdes-Szatmar-Bereg, której głównym celem jest rozwój kontaktów między organizacjami pozarządowymi obu państw. Ustawa ta ożywiła kontakty Węgrów mieszkających na Zakarpaciu z Macierzą. Podobne znaczenie miało też powołanie „Asocjacji przygranicznych organów samorządów lokalnych na Zakarpaciu”, w skład której wchodzą przedstawiciele 54 miejscowości, w których Węgrzy tworzą zwarte skupiska. Współpracuje ona z ziomkami po drugiej stronie granicy, tworząc poprzez kontakty osobiste, biznesowe, handlowe i turystyczne pomost współpracy między obwodem zakarpackim a Węgrami. Dzięki temu pozycja mniejszości węgierskiej na Zakarpaciu zaczęła wzrastać.

​​​​​​​​​​Cdn.

​​​​​​​Marek A. Koprowski

​