Jakub Kołas w Warszawie

Na podstawie uzgodnień resortów kultury Polski i Białorusi w Warszawie stanie pomnik Jakuba Kołasa znanego także jako Kastuś Mickiewicz.

Takie było bowiem właściwe nazwisko tego klasyka literatury białoruskiej, poety, pisarza i działacza narodowego, który kilkadziesiąt lat swego życia poświęcił idei duchowego odrodzenia Białorusinów. W Polsce, poza środowiskiem białoruskim, jest on zupełnie nieznany. Może tylko w Hajnówce wiedzą kim był, bo ma tam jedyną w naszym kraju swoją ulicę. Czytelnicy “Kresów” jak się wydaje powinni go poznać, nie tylko z tytułu budowy w stolicy jego pomnika. Jakub Kołas nie na darmo nazywał się Mickiewicz. Dla kultury białoruskiej był on tym, czym Adam Mickiewicz dla Polaków. Nie bez racji świadomi Białorusini mówią, że ich ziemia wydała dwóch Mickiewiczów Adama i Kastusia, czy jak kto woli Konstantego. Poemat “Nowa Ziemia”, który wyszedł spod pióra Kastusia nie bez powodu jest porównywany do “Pana Tadeusza”, napisanego przez Adama. Podobieństwo typologiczne tych dzieł, rozległość fabularna, zbieżność w strukturze obrazowania, a także specyfika społeczno-narodowa są uderzające.

Urodził się w zaścianku

Świadczy to również, że Konstanty znał twórczość Adama i nią się inspirował. Podkreślić trzeba, że znał on język polski i posługiwał się nim w swojej twórczości. Ojczyzna Kastusia przylegała do “kraju lat dziecinnych” Adama. Kastuś urodził się w zaścianku Akińczyce k. Stołpców w 1882 r. Wczesne dzieciństwo spędził w leśniczówce Łastok, a lata młodzieńcze w osadzie Albuć, którą uwiecznił później w “Nowej Ziemi”. W 1898 r. zaczął uczęszczać do Seminarium Nauczycielskiego w Nieświeżu, gdzie po raz pierwszy zetknął się z twórczością Adama Mickiewicza. W 1905 r. brał udział w wydarzeniach rewolucyjnych, zadebiutował pod pseudonimem Jakuba Kołasa i zaczął współpracować z wileńską “Naszą Niwą”. Za udział w nielegalnym zjeździe nauczycieli został uwięziony i skazany na trzy lata więzienia. Pobyt w odosobnieniu wykorzystał do pracy literackiej, pisząc szereg utworów, które przemycone, ukazały się drukiem. Po rewolucji i wojnie domowej osiada w Mińsku, gdzie czynnie włączył się w życie kulturalne radzieckiej Białorusi. Był współpracownikiem Komisji Naukowo-Terminologicznej Ludowego Komisariatu Oświaty, komisji do spraw gromadzenia ustnej twórczości ludowej w Instytucie Kultury Białoruskiej, wykładał w Białoruskim Technikum Pedagogicznym, prowadził również zajęcia z gramatyki i metodyki nauczania języka białoruskiego na kursach pedagogicznych w Słucku, zajęcia z języka białoruskiego prowadził także na Państwowym Uniwersytecie w Mińsku.

Filozofia Białorusinów

W 1921 w Kownie ukazał się zbiór opowiadań Kołasa “Kazki żyćcia” . W utworach tych Kołas w alegorycznej formie ukazuje poglądy na historię i filozofię życiową Białorusinów jako narodu oraz ich miejsce wśród narodów sąsiedzkich, sygnalizuje ważne problemy społeczno-polityczne oraz moralno-etyczne, ukazuje dążenie człowieka do poznania tajemnic przyrody oraz egzystencji. W I połowie lat 20-tych J. Kołas finalizuje dziesięcioletnie prace nad wielkimi utworami, w jakich ukazał szeroki obraz życia Białorusinów końca XIX i początku XX wieku oraz ujawnił swoje wyobrażenie co do dróg rozwoju narodu. W 1923 ukazuje się w Mińsku poemat “Nowa Ziemia”. Utwór ten jest swoistą artystyczną encyklopedią życia białoruskiego chłopstwa na przełomie wieków. W tym czasie rozszerza się też tematyka jego utworów. Kołas zaczyna opisywać drogi życiowe i duchowe poszukiwania białoruskiej inteligencji początku XX wieku. 18 października 1926 J. Kołas otrzymał tytuł Ludowego Poety Białorusi. Od 1928 roku był członkiem Akademii Nauk Białorusi, od 1929 – jako członek jej prezydium w randze wiceprezesa. Był kandydatem do członkostwa w Centralnym Komitecie Wykonawczym BSRR w latach 1927-1929, członkiem tej instytucji w latach 1929-1931 oraz 1935-1938. Brał udział w pracach I Ogólnobiałoruskiego Zjazdu Pisarzy Radzieckich oraz I Wszechzwiązkowego Zjazdu Pisarzy Radzieckich w Moskwie (1934), gdzie wybrano go do kierowniczych organów literackich związków twórczych. W 1935 wystąpił z przemową na Światowym Kongresie Obrony Kultury w Paryżu.

Ideolog kułactwa

Już w połowie lat dwudziestych. Mickiewicz zaczął być rozpracowywany przez radzieckie organy represji. W 1925 roku przeprowadzono u niego przeszukanie, a następnie poddano przesłuchaniu w związku z tak zwaną “sprawą listopadową”, związaną z “organizacją kontrrewolucyjną” na ziemi słuckiej. W latach 30-tych nacisk na Kołasa wzmocnił się jeszcze bardziej. Został on wprost oskarżony o propagandę idei bezklasowości narodu białoruskiego, w jego utworach doszukiwano się ideologizacji kułactwa oraz indywidualnego gospodarowania, przecenianie roli inteligencji. Aresztowano i represjonowano bliskich poety. Od końca lat 20. po początek lat 30. pisarz znalazł się w sytuacji bez wyjścia, będąc uzależniony od aktualnego ideologicznego stanowiska partii komunistycznej oraz społecznych i państwowych struktur systemu totalitarnego. Nieszczęścia przymusowej kolektywizacji, zburzenie tradycyjnej struktury wsi, całkowita kontrola nad wszelkimi środkami życia społeczno-politycznego oraz duchowego, likwidacja wolności słowa i myśli, masowe represje przeciwko narodowo ukierunkowanej inteligencji – wszystko to negatywnie wpłynęło na Kołasa, jako na twórcę. Stał się on zakładnikiem systemu, mimowolnym propagatorem socjalistycznego realizmu, uznawanego za kategorię estetyczną, choć będącego w istocie wyrazem określonych potrzeb politycznych. Po II wojnie światowej, od połowy lat 40. aż do końca życia, Kołas pracował w Akademii Nauk Białorusi, był znanym działaczem społecznym, deputatem Rady Najwyższej ZSRR oraz Rady Najwyższej BSSR, członkiem KC KPB oraz ogólnozwiązkowego Komitetu do spraw Nagród Państwowych w Dziedzinie Literatury i Sztuki, przewodniczącym Białoruskiego Komitetu Obrony Pokoju i członkiem odpowiedniego Radzieckiego Komitetu. Posad swych Kołas nigdy nie traktował jak formalne synekury, ale głęboko przejmował się zawsze problemami zwykłych obywateli, pragnął reprezentować interesy zarówno ich, jak i całego narodu białoruskiego. W 1956 sporządził list skierowany do najwyższych instancji partyjnych, w którym wyraził zaniepokojenie z powodu położenia języka białoruskiego w życiu społecznym, proponując jednocześnie środki jego obrony. W latach 50. Kołas w charakterze redaktora naukowego uczestniczył w przygotowaniu pierwszego wydania Słownika rosyjsko-białoruskiego (1953) W 1956 r. J. Kołas zmarł w trakcie pracy za swym biurkiem. Pochowany został na Cmentarzu Wojskowym w Mińsku.

Sprawa do odrobienia

Przed kilku laty Stanisław Seniuch dokonał przekładu na język polski najważniejszego dzieła Jakuba Kołasa “Nowej Ziemi”. Uczestniczył w trójjęzycznym przedsięwzięciu edytorskim, w ramach którego w 120 rocznicę jego urodzin poety Białoruska Fundacja Kultury wydała ten utwór w języku : białoruskim, rosyjskim i polskim. Ten monumentalny liczący prawie tysiąc stron tom jest jednak wciąż nieznany polskim czytelnikom. Polskie władze nie zadbały , by trafił on na nasz rynek czytelniczy. Jest to jednak jeszcze sprawa do odrobienia.

Marek A. Koprowski