Inkwizycja w Europie Środkowo-Wschodniej

Średniowieczna inkwizycja należy do najpopularniejszych tematów badań historycznych. Ilość prac jej poświęconych jest imponująca i stale rośnie. Większość z nich umacnia czarną legendę tej instytucji, będącej wytworem humanistów i religijnych reformatorów z XVI w.

Taki wniosek wypływa z lektury tomu studiów zatytułowanego “Inkwizycja papieska w Europie Środkowo- Wschodniej”, zredagowanego przez Pawła Krasa i przygotowanego przez Dominikański Instytut Historyczny w Krakowie. Praca ta została wydana dla odkłamania prawdy o inkwizycji. Składa się ona z piętnastu artykułów. Dwanaście z nich stanowi pokłosie konferencji, która odbyła się w 2008r. na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II. Trzy pozostałe są tłumaczeniami artykułów wcześniej publikowanych. Zostały one zamieszczone w tomie ze względu na ich walory poznawcze i naukowe.

Większość artykułów składających się na niniejszy tom dotyczy działalności papieskich inkwizytorów w Polsce, Czechach i na Węgrzech, choć znalazły się także teksty zajmujące się innymi obszarami Europy m.in. : Niemcami i Hiszpanią. Część artykułów ma charakter syntetyczny , podsumowując i korygując ustalenia istniejące w dotychczasowej literaturze przedmiotu. Z lektury artykułów zamieszczonych w tej grupie dowiadujemy się o powstaniu i organizacji inkwizycji dominikańskich. Inne artykuły mają charakter źródłoznawczy, wskazują nieznane materiały do badań nad inkwizycją lub tez wskazują możliwości interpretacji różnorodnych źródeł związanych z działalnością inkwizycyjną.

Ciekawy jest m.in. artykuł Pawła Krasa zatytułowany “Inkwizycja papieska w Europie Środkowo-Wschodniej”, z którego nawet laik dowie się, czym w ogóle była inkwizycja i na czym polegała jej specyfika w naszej części starego kontynentu. Wynika z niego, że powołanie inkwizytorów papieskich, wyposażonych w szerokie pełnomocnictwa jurysdykcyjne stanowiło ważny element systemu walki ze średniowieczną herezją. Od drugiej połowy XIII w. papież stał się niekwestionowanym autorytetem religijnym i moralnym, do którego należało głoszenie i interpretacja doktryny Kościoła katolickiego. Następca św. Piotra stał na straży magisterium Kościoła, a zarazem określał granice ortodoksji katolickiej. Wszelkie formy nieposłuszeństwa wobec jego orzeczeń były kwalifikowane jako odstępstwo religijne i ścigane w oparciu o istniejące przepisy prawa kanonicznego. Ta szczególna pozycja papieża została osiągnięta poprzez realizację gregoriańskiego programu odnowy i centralizacji kościoła. Podjęte pod egidą pogregoriańskiego papiestwa działania centralizacyjne i unifikacyjne zmierzały do narzucenia całej społeczności chrześcijańskiej jednostek systemu wierzeń i praktyk religijnych. Uderzały one zarazem we wszelkie obecne w kulturze i obyczajowości pozostałości pogaństwa, a zarazem w formy życia religijnego, które nie znalazły uznania Stolicy Apostolskiej.

Walka o herezję stała się wspólnym celem Kościoła i władz świeckich. Szerzące się herezje takie jak waldyzm czy kataryzm były bowiem dysfunkcjonalne wobec ówczesnych państw. Funkcje inkwizycyjne sprawowali przede wszystkim dominikanom i franciszkanom, czyli zakonom najlepiej przygotowanym do pełnienia tej misji. Z artykułu Pawła Krasa wynika, że inicjatorem powołania inkwizycji w Polsce, Czechach i na Węgrzech był papież. Herezje stanowiły poważny problem dla Kościoła czeskiego. Obok waldyzmu na tereny Czech i Polski przenikały beginki i begardzi. W okresie późniejszym Polska stała się terenem ekspansji husytyzmu.

Wiedzę na temat polskiej inkwizycji poszerza też szkic Krzysztofa Kaczmarka pt. “Wykształcenie średniowiecznych inkwizytorów dominikańskich z ziem polskich”. Przybliża on m.in. średniowieczny system kształcenia obowiązujący w zakonie dominikanów, a także fakt, ze obowiązki inkwizytorów pełnili w nim wyłącznie zakonnicy należący do intelektualnej elity. Wśród 35 inkwizytorów działających w diecezjach polskich w okresie do końca XV w. było: 11 doktorów, 2 licencjatów, 3 bakałarzy i 1 lektor teologii.

Pogłębienie tej tematyki znajdujemy w artykule Macieja Zdanka zatytułowanym “Inkwizytorzy dominikańscy w diecezji krakowskiej w średniowieczu”. Opisuje on w nim nie tylko działalność dominikańskich inkwizytorów z Krakowa, ale także ich biogramy.

Omawiana praca nie pretenduje oczywiście do roli systematycznego opracowania inkwizycji na obszarze Europy Środkowo- Wschodniej. Niewątpliwie jednak znacząco przybliża wiedzę z zakresu tej tematyki. Uświadamia też konieczność jak najszybszego przygotowania monografii inkwizycji papieskiej w Polsce, a także w Europie Środkowo- Wschodniej.

Marek A. Koprowski

„Inkwizycja papieska w Europie Środkowo- Wschodniej”, redakcja Paweł Kras, Wydawnictwo Esprint S.C., wydanie publikacji dofinansowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, tom ukazał się w ramach „Studiów i Źródeł Dominikańskiego Instytutu Historycznego” w Krakowie, Kraków 2010.