Dziecko Wiednia i Lwowa

Myśląc o miastach Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej przeważnie przywołujemy w pamięci obrazy Wilna lub Lwowa, zapominając o miejscach mniej znanych, ale częstokroć nie mniej urokliwych. Do takich należy zapewne Stanisławów.

Uroki Stanisławowa pomoże nam odkryć wydana przez Międzynarodowe Centrum Kultury w Krakowie pozycja autorstwa ukraińskiej badaczki Żanny Komar pt. “Trzecie miasto Galicji. Stanisławów i jego architektura w okresie autonomii galicyjskiej”.

Civitas novus

Autorka “Trzeciego miasta Galicji” interesuje się szczególnie architekturą i sztuką doby autonomii galicyjskiej (lata 1867-1914), kiedy to Stanisławów rozwijał się niezwykle prężnie. Historia miasta różni się od dziejów innych miast, takich jak Lwów, Przemyśl czy Tarnów, ponieważ Stanisławów dopiero w XVII wieku zmienił swój charakter z wiejskiego na miejski. Jednakże w XIX wieku, zgodnie z duchem wielonarodowościowej monarchii habsburskiej stał się on zdaniem badaczki miastem kosmopolitycznym – choć lepiej chyba byłoby użyć określenie wieloetnicznym. W tym okresie wieku zaznaczył się wpływ architektów zagranicznych, a każda z grup etnicznych: Żydzi, Polacy i Ukraińcy odznaczała się osobnym stylem architektonicznym i dekoracyjnym. Duże znaczenie, dla kształtowania się różnorodności etnicznej regionu, miała również imigracja na obszar Galicji kolonistów z Prus, Alzacji i Nadrenii – w ten sposób powstawały kolonie niemieckie we wschodniej Galicji.

Autorka podkreśla, że miasto środkowoeuropejskie odznacza się swoistymi cechami, które chwytuje ona takimi słowami: ” Centrum przestrzeni w mieście środkowoeuropejskim tradycyjnie wyznacza rynek z ratuszem w środku. Tak też do pewnego momentu było w Stanisławowie, sytuacja zaczęła się jednak zmieniać pod koniec XIX wieku. Na specyficzny charakter miasta w sposób decydujący wpłynęła działalność spółek finansowo-handlowych, które w tym okresie rozpoczęły budowę własnych reprezentacyjnych gmachów, tworząc w ten sposób biznesowe centrum Stanisławowa. Zwarta zabudowa wokół rynku zmuszała inwestorów do szukania innych lokalizacji dla nowych obiektów.”[1]Warto wspomnieć, iż taka sama sytuacja miała miejsce w industrialnej Łodzi końca XIX wieku. Położenie, warunki historyczne oraz charakter miasta determinują architekturę – odmiennie wygląda miasto handlowe średniowieczne lub późniejsze, a inaczej miasto-rezydencja. Jednym z przykładów zmian zachodzących w społeczeństwie i przełożenia ich na plany urbanistyczne stało się powstanie parków publicznych – po pierwsze, przestrzeń miejska stała się czymś trwałym dla osób mieszkających na jego terytorium i sama natura została w przestrzeni miejskiej niejako “ucywilizowana”, a poza tym zagospodarowanie przestrzeni miejskiej zaczęto widzieć jako obowiązek władz miejskich względem ogółu obywateli.

Perła na uboczu

Ważnym czynnikiem dla zrozumienia architektury stanisławowskiej jest historia architektury Wiednia, gdyż to miasto było wówczas centrum, którego promieniowały wszystkie dominujące w Galicji style. Oczywiście można spotkać wpływy architektury florenckiej, rzymskiej, weneckiej w formie neorenesansu, co także urozmaica galicyjskie miasta. Wszystkie te wpływy były jednak poddawane pewnym modyfikacjom na gruncie wiedeńskim, a także galicyjskim.

Architektura Stanisławowa do tej pory nie znalazła tak bogatego opisu, jak architektura Krakowa czy Lwowa. Książka Żanny Komar wyśmienicie jednak tę lukę zapełnia – oprócz wartości samego tekstu, należy podkreślić dobre zilustrowanie zmian urbanistycznych i architektonicznych poprzez zdjęcia, rysunki z epoki czy też przekroje budynków.

Mówiąc o architekturze, trzeba zaakcentować niezwykle istotną rolę Lwowa (a zwłaszcza Politechniki Lwowskiej) w modernizacji i rozwoju naukowym, gospodarczym oraz architektonicznym miast galicyjskich. Ten wspaniały ośrodek naukowy walnie przyczynił się do powstania wielu znaczących dzieł architektonicznych oraz wytworzenia rodzimego zaplecza technicznego, konstrukcyjnego, a także artystycznego. Zgodnie z najlepszymi europejskimi tradycjami, wielka myśl naukowa szła wówczas w parze z interesującymi osiągnięciami artystycznymi. Na szczęście dla nas wiele z tych zabytków zachowało się przez okres I i II wojny światowej, aby nadal świadczyć o dawnej kulturalnej wielkości Galicji.

Mateusz Kędzierski

Żanna Komar, “Trzecie miasto Galicji. Stanisławów i jego architektura w okresie autonomii galicyjskiej”, Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków 2008.

Zapraszamy na stronę Międzynarodowego Centrum Kultury Kraków: www.mck.krakow.pl