Akademia Ostrogska

Pierwsza szkoła wyższa na Ukrainie działała w latach 1576- 1640 w Ostrogu. Założył ją i utrzymywał książę Konstantyn Wasyl Ostrogski, najwybitniejszy przedstawiciel rodu, syn hetmana wielkiego litewskiego. Był osobą gruntownie wykształconą i jednocześnie jednym z najbogatszych magnatów w państwie.

Dążąc do umocnienia swojej pozycji założył wzorem innych ówczesnych możnowładców w Rzeczpospolitej Akademię. Miała ona pełnić wielorakie cele, a najważniejszym miało być podniesienie poziomu intelektualnego wyznawców prawosławia, a także kształcenie polemistów mogących stawać w szranki ze zwolennikami Kościoła Rzymskokatolickiego.

Pierwszym jej rektorem był pisarz Gierasim Smotrycki. Wykładowcami zaś znani ukraińscy i zagraniczni profesorowie. Książę przeznaczył dla niej budynek obok swojego zamku w Ostrogu. Miała to być w jego zamyśle typowa szkoła “nauk wyzwolonych” , mająca w przyszłości stać się uniwersytetem. Dzieliła się na dwie części. Pierwsza przeznaczona była dla studentów młodszych, a druga dla starszych. W pierwszej wykładano trzy nauki: gramatykę, retorykę i dialektykę, a w drugiej: arytmetykę, geometrię, muzykę i astronomię.

W akademii uczono trzech języków: słowiańskiego (czyli ówczesnego języka używanego na Ukrainie i w Cerkwi prawosławnej), greckiego i łacińskiego. W tych językach prowadzono też wykłady. Główny język wykładowy w akademii stanowiła greka, co wynikało ze znaczenia języka i kultury greckiej dla prawosławnego wschodu. Było to podyktowane również faktem, że Grecy stanowili podstawową kadrę wykładowców uczelni. W samym Ostrogu ich kolonia byłą tak liczna, że jedną z ulic, przy której zamieszkali wraz z rodzinami nazwano “Grecką”. Do najwybitniejszych z nich należeli Dionizy Paleolog, Moschopuł, Cyryl Lukaris, Nikifor i in.

Cyryl Lukaris został przysłany do Ostroga przez Patriarchę Aleksandryjskiego Meletija Pigasa. Uczony ten, który pracował w akademii w latach 1594- 1598 pełniąc funkcję jej rektora, znacząco przyczynił się do rozwoju placówki.

Po śmierci patriarchy Meletija został on wybrany jego następcą w 1601r. , a w 1621r. Patriarchą Konstantynopola, co najlepiej świadczy o klasie tego uczonego, jego duchowości i talentach organizacyjnych.

Z profesorów ukraińskich duży wkład w osiągnięcia akademii wnieśli oprócz Gierasima Smotryckiego, ks. Damian Nalewajko, brat przywódcy powstania Kozaków Semena, tłumacz i redaktor. Znanym teologiem związanym z akademią był też Wasyl. Jego książka “O istocie prawosławnej wiary” wywołała duże wrażenie w całym prawosławnym świecie. Była przedrukowana także w Moskwie. Na niej bazowało wielu antyunijnych autorów, w tym związany z akademią Iwan Wiszenski. Wśród kadry uczelni zaznaczył się także Klyryk Ostrogski i Polak Jan Latosz, zwolniony wcześniej z Akademii Krakowskiej. Nie był on rzecz jasna jedynym Polakiem na ostrogskiej uczelni. Jej założyciel wiedział, że jej absolwenci będą żyć w Rzeczpospolitej. Dlatego też uczyli się oni także łaciny, która była w niej językiem urzędowym i która jednocześnie była przepustką do polskiej kultury itp.

Akademia Ostrogska w zamyśle jej założyciela miała nie tylko kształcić, ale jak byśmy dzisiaj powiedzieli prowadzić własne badania naukowe i je publikować. By im to umożliwić, założył on w Ostrogu drukarnię. Dzięki temu miasto to stało się znaczącym ośrodkiem naukowo- edytorsko- wydawniczym. Największym jej osiągnięciem było wydanie już w 1581r. pierwszej w drukarstwie cyrylicznym Biblii, która do historii przeszła jako “Biblia Ostrogska”. Liczyła ona 1256 stron. Podczas jej przygotowywania zebrano wszystkie teksty przełożone dotąd na język cerkiewno- słowiański, grecki, łaciński i hebrajski. Była to pierwsza drukowana Biblia na ziemiach dzisiejszej Ukrainy. Jej opracowaniem zajmował się rektor Gierasim Smotrycki.

Akademia zaczęła też przygotowywać literaturę polemiczna, mającą przeciwdziałać nasilającym się tendencjom unijnym. Jednym z pierwszych traktatów, które napisał rektor Gierasim Ostrogski był “Klucz do Królestwa Niebieskiego”.

W Ostrogu ukazała się też książka “Apokrisis albo odpowiedź na książki o soborze brzeskim dane rychle przez Krzysztofa Filaleta w imieniu wiernych starożytnej religii greckiej”. Było to najpoważniejsze, oparte na bogatym i oryginalnie zinterpretowanym materiale historycznym dzieło antyunijne.

W akademii opracowano tez i wydano dla jej potrzeb “Bukwar” (Elementarz), a także pierwszą na Ukrainie “Grecko- ruską cerkiewno- słowiańską książkę do czytania”, przeznaczona dla nauki języka greckiego”, “Nowy Testament z Psałterzem” itp.

Akademia w ciągu swego istnienia wypuściła około pięciuset absolwentów. Najsłynniejszym z nich jest hetman Piotr Konaszewicz- Sahajdaczny.

Marek A. Koprowski