Rocznica smutna i aktualna

Miłość i pojednanie. Próby samodzielnego podfruwania, ale przy pierwszym sprzeciwie Wielkiej Gwarantki – żałosna rezygnacja.Rocznica radosna i sentymentalna

Trzeci Maja, pamiątka ostatniego z wielkich czynów Pierwszej Rzeczypospolitej, tego czynu, który dokonany został tuż przed Jej upadkiem. Trzeciomajową Pamiątkę obchodziliśmy radośnie za Księstwa Warszawskiego, a potem juz niemal tylko smutno i w sposób utajony, za wyjątkiem obchodów w dniach powstania listopadowego. Te smutne obchody ośpiewał Rajnold Suchodolski:

Wtenczas Polak ze łzą w oku

Smutkiem powlekł blade lice

I trzeciego maja w roku

Wspominał lubą rocznicę.

Tak właśnie i ja – pomiędzy innymi licealistami lat osiemdziesiątych – wspominałem tę rocznicę: radośnie, lecz zarazem w tonie smętnym. Bo obchodzić jej nie było wolno, więc robiła się z tej rocznicy “zadyma”; przypinało się sobie orzełki w koronach (niby nie zakazane, ale bardzo źle widziane), wystawiało na “szykany” (w tamtych czasach – nieprzyjemne, lecz przeważnie niegroźne już, był to wszak schyłek komuny). Rocznica podgrzewała, była “luba”: wspominano z nią czasy, gdy od Warty aż do Dniepru można było swobodnie krzyczeć: “wiwat król, wiwat naród, wiwat wszystkie stany”.

Rocznica smutna i nieprzyjemna

Tym niemniej Trzeci Maja to także rocznica nieprzyjemna. Warto o tym, zwłaszcza DZIŚ, pamiętać. Trzeba wspomnieć na okoliczności, w jakich przegłosowano konstytucję. I nie chodzi mi o to, że nie wszyscy “byli za”. Uchwalenie konstytucji miało, jak wiadomo, znamiona zamachu stanu, ale sejmiki kontrowersyjną decyzję sejmu potwierdziły – i tu możemy być spokojni: Naród Polityczny en masse konstytucję poparł. Nie przez to rocznica Trzeciego Maja jest smutna.

Smutne jest to, że jest to rocznica iluzji. Bo żyliśmy wówczas w iluzji, z której nie wszyscy Polacy zdawali sobie sprawę – w zasadzie stosunkowo nieliczni byli tej iluzji w pełni świadomi. Sojusz z Prusami i uchwalenie zorganizowania ogromnej armii miało nas rzekomo zabezpieczać przed Rosją. Jak wiemy, te niby żelazne zabezpieczenia okazały się nic nie warte – i od samego początku takie były.

Ale jeszcze smutniejsze jest to, że ci, którzy do sukcesu trzeciomajowego doprowadzili, zarazem go pogrzebali. Bo mogli, wykazując upór, nie poddać się Rosji. A jednak ci ZDRAJCY najpierw uznali, że słusznym i sprawiedliwym jest cieszyć się niezależnością względem Rosji – ale zarazem słusznym i sprawiedliwym jest ukorzyć się przed Rosją, jako silniejszą i w gruncie rzeczy niezwyciężoną, kiedy tylko tego zażąda.

Zdrada główna

Głównym takim zdrajcą okazał się król Stanisław August. Jak wiemy – zacytuję tu Franciszka Karpińskiego – “król miał oblicze szanowne, serce najlepsze, wiadomości rzeczy wielkie, grzeczność w obcowaniu nadzwyczajną, wymowę niepospolitą”. Zarazem jednak “rozum w czynnościach tak słaby, że (…) każdy według swego interesu przeciągnął go w stronę, gdzie żądał”.

Głosił swoją osobistą miłość i uwielbienie dla carycy Katarzyny. Napisał nawet, że został królem polski tylko i wyłącznie dlatego, że Ona tak chciała.

I to on, król najpierw sam doprowadził do uchwalenia konstytucji – ale potem w dramatycznych okolicznościach osobiście doprowadził do zalegalizowania rozbioru na sejmie grodzieńskim. To król na żądanie Rosji abdykował – a nie musiał tego robić – abdykował tylko po to, żeby móc spędzić resztę życia w dostatku.

Gdyby nie złożył korony, gdyby nie doprowadził do legalizacji zaborów, sytuacja prawna Królestwa Polskiego, nawet zajętego przez Rosjan, pokonanego, zdruzgotanego – byłaby zupełnie inna.

Summa summarum

Miłość i pojednanie. Próby samodzielnego podfruwania, ale przy pierwszym sprzeciwie Wielkiej Gwarantki – żałosna rezygnacja. Bezradność: bo nie można nadużywać cierpliwości Rosji. Bo z Rosją zadzierać nie należy.

Żyjemy w czasach, które niestety epokę Trzeciego Maja przypominają. Na Ukrainie – w sposób dosłowny. W Polsce… – zamilczmy.

Jacek Kowalski