Smotrycz

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 10, pod red. B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, Warszawa 1889, s. 919-921.

Smotrycz, mko przy ujściu Jaromirki do Smotrycza, pow. kamieniecki, okr. pol. Ma­ków, sąd Gródek, gm. Smotrycz, poczt, w Nihinie, o 32 w. od Kamieńca odległe, ma 418 dm., 1188 mk. (565 żydów), 525 dzies. ziemi włość, 885 dworskiej, 59 cerkiewnej. Posia­da cerkiew p. w. Wniebowzięcia, wzniesioną w 1831 r., z 2342 parafianami, kościół katol. paraf, (dawniej ks. dominikanów), w 1796 r. p. w. św. Mikołaja przez ks. dominikanów wymurowany a 1837 r. przez biskupa Mac­kiewicza konsekrowany, synagogę i 4 domy modlitwy żydowskie, 22 sklepów, 153 rze­mieślników, dwa młyny wodne, aptekę, szkół­kę cerkiewną (30 uczniów), zarząd gminny, 26 targów. S. ma przedmieście Mnichówkę (Migówkę). Par. katol., dekanatu kamieniec­kiego, 3689 wiernych. Do parafii, oprócz S. z przedmieściem, należą: mko Czemerowce i wsi: Antonówka, Bereżanka, Cykowa, Cykówka, Czarna, Hryćków, Huta Nowa i Sta­ra, Jampolczyk, Jurkowce, Karaczkowce, Kryniczany, Maryanówka, Mazurówka, Rud­ka, Rzepińce, Skipecka Słobódka, Smotryc­ka Słobódka, Smotryczówka, Wiszniowczyk, Wołkotruby i Zawadówka. W skład gminy wchodzi mko S. z Mnichówką, mko Babin ze Słobódka i wsi: Antonówka, Cyganówka, Hryćków, Huta Nowa i Stara, Kryniczany, Maryanówka, Ruda, Rzepińce, Smotrycka Słoboda, Smotryczówka, Wołkotruby, Zale­ście i Zielińcze; składa się z 14 okr. wiejskich (starostw), obejmuje 1570 osad i 11076 mk. włościan, uposażonych 7421 dzies. (6016 gr. orn.). Oprócz tego w obrębie gminy zamie­szkuje 3283 osób innych stanów, posiadają­cych 14754 dzies. ziemi (9723 ornej). Cały więc obszar gminy obejmuje 22175 dzies. (15739 ornej) i 14359 mk. Jest to bardzo stara osada, według latopisów ruskich istniejąca już w XII w. W czasie najścia Tatarów w

[s. 920]

1240 r. uległa zniszczeniu. Olgierd, pobiwszy Tatarów pod Sinemi Wodami, zajął kraj, a na rządców przeznaczył synowców swoich ks. Koryatowiczów. Oni to stali się pierwszymi kolonizatorami. Za ich staraniem dźwignęły się miasta i warownie, powstał Bracław, Win­nica i in. Jerzy i Aleksander obrali sobie mie­szkanie na skale rzeką oblanej, zbudowali tu zamek, przy którym powstał dzisiejszy Smotrycz. Z czterech braci Koryatowiczów, najstarszy Teodor objął po śmierci ojca ks. no­wogródzkie, Jerzy zaproszony został na ho­spodara do Multan, gdzie wkrótce umarł, został więc Aleksander w S. i Konstanty w Ka­mieńcu. W tym czasie Teodor, chcąc rządzić samowładnie Podolem, opanował zamki i osa­dził je wojskiem najemnem, lecz Olgierd wszedł powtórnie na Podole, zamki zdobył, w tej liczbie i S., pojmał Nistakę, ststę ka­mienieckiego (z ramienia Teodora), a przyłą­czywszy Podole do Litwy, naznaczył Gasztolda namiestnikiem i wojewodą Podola. Po śmierci Teodora Aleksander wrócił znowu do rządów. S. był stolicą księstwa i stąd dato­wany jest ciekawy przywilej tegoż księcia dla dominikanów smotryckich z d. 17 marca 1375 r. (ob. Przeździecki, Wołyń, Podole). Aleksander Koryatowicz zabity został 1392 r. przez Tatarów, pochowany u dominikanów w S. Witold zabrał S. w 1393 r. W czasie zatargów ze Swidrygajłem, wojska tegoż od­parte zostały pod Smotryczem przez wojska królewskie. Następnie zajął miasto sprzy­mierzeniec Witolda Fedko ks. Ostrogski i zwrócił dopiero po przegranej bitwie pod Kopesterzynem. Kazimierz Jagiellończyk starał się podźwignąć zniszczoną osadę i przywilejem wydanym w 1448 r. w Kamieńcu obda­rzył S. prawem magdeburskiem. Stare zamczysko Koryatowiczów runąć musiało, gdyż Zygmunt w 1518 r. tak się wyraża: „Bacząc na częste najazdy Tatarskie, pozwalamy mie­szkańcom dla ich bezpieczeństwa własnym nakładem i pracą zamek wystawie, zastrze­gając: iż skoro ukończony zostanie, aby w nim sami mieszczanie i straż i inne powinno­ści odbywali, w razie zaś napadu nieprzyja­ciela wszyscy do wspólnej obrony stawać mają. Jeśliby kto zbiegł, szukając pewniej­szego schronienia, polecamy cały jego rucho­my i nieruchomy majątek na skarb nasz za­brać, w razie zaś ujęcia takowego zbiega, ma być śmiercią karany, aby odjąć na przyszłość chęć do podobnej ucieczki. Dla tern rychlejszego wystawienia zamku, uwalniamy S. na lat 2 od opłaty podatków” (Baliński). Pomimo starań królów, miasto niemogło się podnieść i w 1570 r. miało zaledwie 91 osiadłych do­mów; należało już wówczas do ststwa kamienieckiego, Podczas lustracyi z 1615 r. wła­dał nim Jan Potocki, wwda bracławski, generał podolski, z mocy przywileju z 1609 r., nadającego mu na 50 lat S. i wsi: Hrycków, Oleksińce, Rudkę, Laskowo, Trychowce, Horbasów, Oleniszczów, Jurczanki al. Ładyżynki, Popowce, Szczodrowa, Susłowce, Ko­pytyńce, Roznowce i Buchny, jako wynagro­dzenie za wydane 12000 zł. na zbudowanie zamku w Latyczowie. Do dzierżawy jednak smotryckiej należały tylko Smotrycz, Rudka, Trychowce (Strychowce) i Oleksińce, a stan jej ówczesny maluje lustracya Humięckiego: „Robót żadnych nieodprawiają, tylko w lecie dwa dni żąć i dwa dni kosić powinni. Czynsz dają per fl. 2. Owsa po 2 trzecienniki, każdy trzeciennik per gr. 12, kur po 1, jaja po 10. Szewcy, kuśnierze, tokarze po fl. 2. Pop fl. 2. Dziesięcina pszczelna, dań z baranów dwu­dziesta, i z wieprzów, powołowszczyzna w 7 roku. Item młynów 2 po 1 kamieniu a dwie stępie, które pospołu z gorzałką i karczmą, tak smotrycką jak i ołeksińską per arendam czynią do roku fl. 250. A do tego powinno arendarzowi z dworskiego gumna dawać jęcz­mienia trzecien. 50, owsa trzecien. 50. Na co defalkowawszy fl. 50, uczyni na rok fl. 200. Item myto kołomyjskie od soli czyni per arendam na rok fl. 200. Summa prowentu tej wsi facit fl. 559 gr. 15. Polwark w tych wsiach jeden, którego krestencya, iż nad wy­chowanie niewielki pożytek czyni, tedy się na myta czeladzi i na wychowanie defalkuje. Summa prowentu w tej dzierżawie wszystkie­go fl. 1203 gr. 23 szel. 9. Przychodzi kwarty od tego fl. 240 gr. 22 szel. 62 (Jabłonowski, Lustracye, 3). W 1629 r. dzierżawę S., ze wsiami Rudką, Hryczków, Trychowce i Oleksyńce, posiadał Aleksander Humiecki; czy­niła ona fl. 1413 gr. 12 (ibid., 190). W 1665 r. S. stanowił już odrębne starostwo, widać jednak, że wojny kozackie musiały go znisz­czyć zupełnie, gdyż było w nim zaledwie 90 ludzi osiadłych, a następnie 50; „robót ża­dnych nieodprawiają, tylko w lecie dwa dni żąć i kosić powinni, czynszu dają po 1 zł., owsa po 2 trzecienniki, kur po 1, dziesięcinę z 10 pszczoły, dań z baranów i wieprzów 20, powołowszczyzna w 7 roku” (Baliński). Po­dług inwentarza w 1764 r. znajdowało się w mieście 257 żydów opłacających kotłowe, 13 kramarzy, 25 pospólstwa żydów., podług zaś lustr, z 1765 r. posiadaczem ststwa, czyniącego czystego dochodu 27778 złp., był Teodor Po­tocki, kasztelanio bracławski, opłacając kwar­ty 6944 złp. 22 gr. Taryfa z 1780 r. liczy w mieście 287 domów. W 1768 r. Teodor Po­tocki zamienił dobra swoje Jarugę za ststwo smotryckie; lecz 20 maja 1790 r. zapadło no­we prawo, zabraniające zamiany dóbr koron­nych na dobra dziedziczne, zesłani więc zostali

[s. 921]

lustratorowie, którzy tak opisali stan miasteczka: „mieszkanie ekonoma fossą obwiedzione, folwark na górze, ratusz czyli raczej wieżkę pośród miasta murować zaczęto, jest w niej miejsce na postawienie zegara bijącego; klasztor dominikanów na skale, wedle zamczyska starego, uposażony 1586 r. od Mik. Brzeskiego, gener. ziem podolskich, cerkwie św. Mikołaja i Uspeńska, most na Smotryczu z drzewa, długi łokci 200, szeroki 12, na Jaromirce dł. 100, szeroki 12 łokci; młynów 3. Żydów osiadłych 122, komorników 47, gospodarzy katol. 104 i 4 szlachty; włościan gospodarzy: parowych 16, pojedynków 19, pieszych 52. Wszyscy, oprócz danin i czynszów, robią do dworu letnich dni 12 i tyleż szarwarków; świątecznego furę drew na Boże Nar. i na W. Noc na potrzebę dworską wywożą. W drogę raz do roku, za dobrej drogi, najdalej o mil 12 ze zbożem pańskiem, biorąc żyta, pszenicy, grochu, kaszy po korcy 5, a innego zboża po 6; parowi i pojedynki jechać powinni i takową drogę odbywszy, od płacenia podoroszczyzny wolni są. Szlachta z parowego gruntu fl. 80, z pojedynczych 40, z pieszego 20 zapłaciwszy czynszu, bo do żadnych posług dworskich używani być niemogą. Intrata czysta z miasta i przedmieściów zł. 35,334. Do ststwa należą: miasto z przysiółkami: Antonówką, Maryanówką, Wołkotruby, Rzepińce i wsi: Stara i Nowa Huta, Słobódka, Hryćkow, Budka, Smotryczówka, Strychowo z Andryjówką. Lasów czarnych jest najwięcej, mało dębowych i brzozowych; czarne lasy przez gorzelnie, w mieście przez żydów utrzymywane, znacznej doznają dezolacyi; przy rządnem wszelako uregulowaniu lasów, mogłaby jeszcze huta być zaprowadzona. Dochodu z całego starostwa zł. 74381 (Baliński). Widać jednak, że pomimo to Potoccy utrzymali się we władaniu starostwem smotryckiem, gdyż Smotrycz i niektóre wsie dotąd do nich należą. W 1808 r. mieszczanie prowadzili proces z właścicielem, żądając przyznania praw i przywilejów nadanych im przez książąt i królów polskich; senat uznał ich prawa. Miasto zostało nadetatowem, w 1810 r. zbudowany został ratusz i zaprowadzona miejska duma: w 1838 r. jednak mieszczanie smotryccy przyłączeni zostali do dumy kamienieckiej. Klasztor dominikanów w 1832 r. został zamknięty i zamieniony na kościół parafialny. W S. urodził się Melecyusz Smotrycki, arcybisk. połocki, sławny gramatyk i jeden z uczeńszych ludzi swego wieku, zmarły w Dermaniu w 1633 r.

Dr. M.