Parnawa

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 7, pod red. B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, Warszawa 1886, s. 868-869.

Parnawa, ross. Pernow, niem. Parnau, est. Perno-Lin, łot. Pehrnawa, mto pow. gub. ryskiej, pod 58°20’40” płn. szer. a 42°15’45” wsch. dług., na lewym brz. rz. Parnawy, o 241 w. na płn. od Rygi po trakcie poczt., a o 172 w. nad brzegiem morskim, zbudowana na płaskim, piaszczystym wybrzeżu, o 1 w. zaledwo od Bałtyku, dzieli się na Stare i Howe miasto, otoczone przedmieściami i słobodą i z pomiędzy innych miast inflanckich odznacza się regularnością budowy. Ma 12,456 mk., w większej części Niemców, w mniejsze] zaś Rossyan i Estów. W 1825 r. było 4087 mk. (1897 męż. i 2190 kob.). Wówczas znajdowa­ło się w mieście 75 dm. i 13 szpichlerzy muro­wanych i 100 dm. oraz 3 szpichl. drewniane; na przedmieściach zaś 550 dm. drewnianych. P. posiada 2 kośc. ewangielickie (św. Mikoła­ja i ś w. Elżbiety), cerkiew p. w. św. Kata­rzyny, wzniesioną w 1767-8 r., 7 szkół, bi­bliotekę publiczną, zakłady dobroczynne dla sierot, chorych i biednych, bank, kasy i towarzystwa filantropijne, przemysłowe i han­dlowe, port handlowy z komorą celną, 2 fa­bryki, 2 ogrody publiczne, 2 parki i 750 sa­dów owocowych i ogrodów prywatnych. Od­bywa się tu 3 jarmarki doroczne. Przez komo­rę tutejszą w 1880 r. wywieziono towarów, głowie zboża, lnu i konopi, za 8,220,421 rs. 69 kop.; dowóz zaś był tak nieznaczny, że zdaniem biura statystycznego nie zasługuje na uwagę. W 1871 r. wartość wywozu wynosi­ła 5,772,532 rs., przywozu zaś 246,588 rs. Jest to stara osada, istniejąca już prawdopodobnie przed przybyciem w te strony Niemców. W 1255 r. biskupi ozylijscy wznieśli tu za­mek, który jednak wkrótce potem został zbu­rzony. Dopiero w 1311 r. mistrz zakonu Gerdt von Joche wystawił na nowo zamek, około którego później powstało miasto. W 1561 r. P. wraz z całemi Inflantami wcieloną została do Litwy, w 1578 r. zajętą przez cara Iwana Groźnego. Stefan Batory odzyskawszy w 1582 r. Inflanty, podzielił je na trzy prezydentury:

[s. 869]

wendeńską, derpską i parnawską, a prezyden­tom konstytucyą sejmu warszawskiego z d. 4 grudnia 1582 r. przyznano te same prawa, które służą wojewodom ziemi pruskiej. Wów­czas utworzono także sstwo grodowe parnawskie. Na sejmie 1598 t. na nowo zorganizo­wano ziemię inflancką i na miejsce prezyden­tów ustanowiono 3 wojewodów i 3 kasztela­nów. Senatorom tym w senacie Rzpltej naznaczono miejsce zaraz po senatorach koronnych i litewskich. Stan ten przetrwał podczas sześćdziesięcioletniej wojny szwedzkiej. W 1599 r. P., położona na prawym północnym brzegu rzeki, z rozkazu rządu została zniesioną i mie­szkańcy odbudowali się w nowym mieście na południowym brzegu rzeki i stąd dzisiaj P. dzieli się na stare i nowe miasto. W starem mieście była niegdyś stolica biskupów, prze niesiona później do Habsal. Szwedzi w 1600 r. opanowali P., lecz znów w 1609 r. przez Jana Karola Chodkiewicza wyparci zostali. W la­tach 1617—1625 prawie całe Inflanty podbi­te zostały przez Szwedów, przyczem i P. zo­stała zajętą i obwarowaną. Traktatem Oliwskim 1660 r. większa część Inflant, z miasta­mi Wenden, Derptem i Parnawą odstąpioną została Szwecyi a przez pokój w Nystadt z d. 10 września 1721 r. zajętą przez Rossyą. Sstwo grodowe parnawskie al. pernawskie obejmowało od 1582 a mto P: zprzyległościami. W 1600 r. posiadał je Lew Sapieha, kanclerz w. lit., a po nim Janusz Kiszka. Na sejmie z 1667 r. Stary Rzpltej, wynagradzając posiadających królewszczyzny w odpadłych Inflantach, zapewniły tym co je postradali, inne w zamian królewszczyzny w Koronie lub Litwie, ale już na własność dziedziczną. Wo­jewodami parnawskiemi byli: Maciej Dembiń­ski, mianowany 1583 r. prezydentem, zmienił ten tytuł w 1598 r. na wojewody parnawskiego, do 1602 r.; Teodor Doenhoff do 1620 r.; Joachim Tarnowski do 1626 r.; Piotr Tryzna, f 1663 r.; Konstanty kn. Połubiński, + 1640; Ernest Magnus Doenhoff, + 1642 r.; Jan Za­wadzki, +1644 r.; Jerzy Chreptowicz, do 1646 r.; ostatni Henryk Doenhoff, + 1659. Kasztelanią parnawską utworzono w 1598 r., istniała do 1677 r. Kasztelanami byli: Piotr Stabrowski (1600-1607); Woldemar (Wolmar) Farensbach (1609—1612); Holzschuber (+1625); Marcin Gosiewski (mianowany 1625, urzędu nie przyjął); Gedeon Rajecki (1631— 1634); Ernest Magnus Doenhoff (1634—1640); Mikołaj Ossoliński (1640—1646); Tomasz Kossakowski (1646—1650); ostatni Piotr Ma­kowiecki (1652, zmarł na tym urzędzie). Par­nowski powiat(est. Perno Ma,łot. PehrnawasTeefa), graniczy z pozostałem! trzema powia­tami gub. ryskiej, z gub. estońską i z zatoką ryską i ma na przestrzeni 8709’3 w. kw. 191,889 mk. Powierzchnia równa, znaczniejsza rzeka Parnawa, liczne i obszerne bagna zajmują 15%, lasy 42% przestrzeni. Pod względem administracyjnym dzieli się na 2 okręgi (parnawski i feliński) i 18 parafii; obejmuje 2 mta, 35 dóbr koronnych i 101 prywatnych. Mieszkańcy zajmują się przeważnie rolnictwem. W powiecie znajduje się 9 fabryk, z produkcyą roczną na 1 1/2 mil. rubli. W tej liczbie 3 fabryki sukna z produkcyą 1,368,000 rs. i fabryka luster z produkcyą na 70 tysięcy rs.

J.Krz.