Międzyrzecz

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 6, pod red. F. Sulimirskiego, B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, Warszawa 1885, s. 377-379.Międzyrzecz

(Meżyryczy, Meżyryczka) 1.), wś nad rz. Uszą, pow. owrucki, w 1 okr. pol., na płd. od Owrucza, o kilka wiorst od Waśkowicz, na płn.-wsch. od Iskorości; niegdyś

[s. 378]

mko należące do sstwa owruckiego, jeszcze u Echarda nazwane miastem. Podług lustracyi z 1615 r.: Mko M. słoboda. Ratione słobody nic nie czyni. Młyn jeden o dwu kamieniach i stępy, któro dopiero roku tego zbudowano, zaczem jeszcze pożytków nie czynił żadnych, jednak w drugim roku może uczynić na rok fi. 50. Lustracya zaś z roku 1622 powiada: Mko M., niedawno na słobodzie osiadło: jest w niem poddanych osiadłych 100, tych z tej przyczyny nie lustrowaliśmy, iż ich nam za kilkakrotnem obsyłaniem nie dostawiono. Ob. Jabłonowski, Lustracye królewszczyzn, str. 80, 120; Arch. J. Z. E., cz. III, t. 2, 611, 738; cz. IV, 1.1,209; cz. VI, t. 1, dodatki, 200,201. 2.) M. Korecki, Meżyrycz, mko, pow. rówieński, na wzgórzu między stawem a strugą, w 2 okr. pol., gm. w miejscu, o 50 w. na wsch. od Ró­wnego, o 17 w. na zach. od Korca, o 16 w. od Hoszczy, st. p. Horbaków; 302 dm., 1365 mk. (w tern 76 proc. żyd.); cerkiew mur., dwie sy­nagogi fundacyi Steckich, szkoła pisarzy wiej­skich, szpital, pałac, liczne ogrody, fabryka sukna, browar, kilka jarmarków, targi tygo­dniowe. Kościół par. kat. pod wezw. ś. Anto­niego, z muru wzniesiony w 1702 r. przez ks. Dominika Lubomirskiego, konsekrowany w r. 1725 przez biskupa łuckiego Rupniewskiego. Własność niegdyś Lubomirskich. Gdy Jerzy Lubomirski, podkomorzy kor., chwycił się w 1706 r. strony Stanisława Leszczyńskiego, urażony August II sprawił, iż posiłkujący mu cesarz Piotr W. nadał M. ks. Menszykowowi. Odzyskał je wprawdzie Lubomirski w 1711 r., ale za naprawę wałów koło miasta, znaczne musiał złożyć wynagrodzenie pieniężne. Kie­dy jeden ze Steckich ożenił się z córką tegoż ks. Jerzego, M. z kilkunastu wsiami przeszedł w dom Steckich. Ci wznieśli ogromny pałac na płn. od mka, po drugiej stronie stawu pra­wie zawsze wyschniętego, przy pałacu oficyny, piękny park obwiedziony murem i sad obfity. Po śmierci Józefa Steckiego, ojca Ludwika, czynnego w 1831 r., klucz międzyrzecki prze­szedł drogą konfiskaty na skarb i dopiero w 1859 r. odzyskał go drogą łaski Henryk Stecki. W 1702 r. sprowadził do Międzyrzecza pijarów Jerzy Lubomirski, wzniósł im kole­gium i kościół i zaopatrzył w potrzebne docho­dy. Uposażenie ich stanowiła wś Charuczka, jurydyka na przedmieściu, zwana Zastawie, oraz kapitały wynoszące około 150,000 złp. Utrzymywane przez nich szkoły, doskonałą organizacyą i pod kierownictwem wytrawnych i zdolnych przełożonych, jak Kamila Jodłowskiego (pierwszego rektora), Aleksandra Szybińskiego, Dominika Szybińskiego, Tomasza Chojnowskiego i in., wkrótce stanęły w rzę­dzie najpierwszych tego rodzaju zakładów. Komisya edukacyjna wyniosła je do rzędu pod wydziałowych wyższych. W 1784 r. mia­ły 250 uczniów. Czacki zamienił je na gimnazyum, którego rektorami byli: Żebrowski, potem Bączkowski. W szkole tej uczyli się: Szymon Konopacki, Karol Mikulicz, Michał Czajkowski i w. in. Przetrwały one do 1832 r. Okrąg pol. M. obejmuje gminy: M., Lipki, Tuczyn, Sieliszcze. Par. kat. M. dek. rówień­skiego dusz 823; kaplice cmentarne w Symonowie, Dumbach, Czudnicy, Terentyowie, Daniczowie, Żelaźnicy a dawniej w Hoszczy. Ob. Pam. Kijew. Arch. Kom. 1.1, oddz. 3,357; t. III, oddz. 3,200, 204, 270, 288; t. IV, oddz. 3,224; Arch. J. Z. R., cz. 1, 1.1, 102,104—106,114; cz. III, t. 1, 102—105; cz. III, t. 2, 406; cz. III, t. 3, 5—8, 293,412; cz. VI, 1.1, 438, 439, 445, 448, 449. 3.) M. Ostrogski (Mezyrycz, Menżyryczy), mko przy ujściu Zbyteńki do Wi­lii, pow. ostrogski, w 2 okr. pol., o 2 w. na płn.-zach. od Ostroga, od którego tylko groblą przedzielony; około 1000 mk., przeważnie ży­dów, cerkiew mur., synagoga, browar, wielkie młyny; jarmark na św. Piotra i Pawła. Mie­szkańcy wyzn. chrzęść, mieszkają głównie na przedmieściach i trudnią się uprawą roli, oraz hodowlą ptactwa, trzody chlewnej, bydła ro­gatego i koni, i z powodu Ostroga są dość za­możni. Od strony Wilii przy samym wale znajdują się ogromne łomy kamienia. Niegdyś należało do ks. Ostrogskich i było jednem z warowniejszych miejsc; pozostała część wy­niosłych wałów jest zabytkiem twierdz, licz­nie w tych okolicach wznoszonych przeciwko nabiegom Tatarów, a później Kozaków. W obrębie wałów mieści się kilkanaście lichych domów żydowskich i obszerne zabudowania b. klasztoru i kościoła franciszkanów, fundowa­nych w 1606 r. przez ostatniego z ks. Ostrog­skich Janusza, kaszt, krakowskiego. Klasztor był opasany murem, broniły go cztery basały i silna brama wchodowa, należycie w strzelni­ce opatrzone. W razie trwogi chroniła się tu ludność z mka i okolicy, a miejscowy gwardyan konwentu miał zwierzchność nad załogą. Cudami słynący tu obraz N. M. P. ukorono­wany został d. 5 sierpnia 1779 r. przez Franciszka Komarnickiego, sufragana łuckiego, bi­skupa cezaropolitańskiego, ściągał w każde święto M. B. licznych pobożnych. W skutek tranzakcyi kolbuszowskipj 1753 r. przekazał Janusz Sanguszko, marszałek nadworny, ostatni ordynat ostrogski, M. z 33 folwarkami Ja­nowi Małachowskiemu, kancl. w. koron. Syn jego Jacek Małachowski, również kancl. w. kor., w 1794 r. sprzedał klucz międzyrzecki Tadeuszowi Czackiemu, sście nowogródzkiemu, późniejszemu założycielowi liceum krzemie­nieckiego. Gdy jednak Czacki w ciągu dwu lat nie powrócił z zagranicy, M. został skonfis­kowany i darowany gen. Ferzenowi, od którego

[s. 379]

kupił go w 1802 r. senator Józef August Iliński, ulubieniec cesarza Pawła. Wnuk jego Aleksander hr. Iliński sprzedał M. w 1873 r. departamentowi apanaży czyli „udiełow”. Wkrótce po wypadkach. 1863 r. kościół międzyrzecki zamieniony został na cerkiew prawosławną; kilku pozostałych zakonników franciszkanów wymarło po parafiach, gdzie w charakterze wikaryuszów pomagali miejscowym proboszczom. Ob. Arch. J. Z. R cz. III, t. 3, 102; cz. V, 1.1, 106-108; cz. VI, t. 1, 150. Monografią M. wydała Kochanowska w Moskwie.

J. Krz.