Torczyn

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. XII, pod red. F. Sulimirskiego, B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, Warszawa 1892, s. 406-407.

[s. 405]

Torczyn, miasteczko nad rz. Stawgą, dopł. Styru, pow. łucki, w pobliżu granicy pow. włodzimierskiego, okr. pol. i gm. Torczyn, o 27 w. od Boży¬szcza, 26 w. od Łokacz a 23 w. na zach. od Łucka, przy dawnym trakcie warszawskim, ma 299 dm., 2675 mk (1941 żyd.), cerkiew, kościół kat., 4 domy modlitwy żydowskie, browar, gorzelnię, 21 garbarni, cegielnię, 66 sklepów, 4 jarmarki, chmielnik na 5 morgach. Okrąg policyjny torczyński obejmuje gminy: Łuck, Torczyn, Połonka, Czarnków, Szuryn. Kościół par. kat., p. w. św. Trójcy, z drzewa w 1778 r. przez biskupa Feliksa Turskiego wzniesiony. Parafia kat., dek. łuckiego, 1373 dusz. Kaplice w Szepielu, Okorsku i w Sa¬dowie. Gmina torczycka obejmuje 103 no¬menklatur, mających 1365 dm. włość, (obok 1642 dm., należących do innych stanów), 18,580 mk. włościan (9452 meż., 9128 kob.), 13,094 dzies. ziemi włość. Stara bardzo osada, wspominana w latopisach p. naz. Torczaka w 1093 r., w którym Połowcy zniszczyli ją i uwiedli mieszkańców, oraz p. naz. Torczewa w r. 1169 z powodu wyprawy ks. Daniela. W XVI w. T. jest własnością bisk. łuckich. Zygmunt I w przywileju z 1540 r. powiada: „gdy Jerzy Falczewski, biskup łucki obrz. rzymsk., we wsi T., należącej do biskupstwa, własnym nakładem zamek wystawił dla za¬bezpieczenia okolicznych mieszkańców i sprzę¬tów kościelnych w czasie napadu nieprzyja¬ciół, pozwalamy mu wzmiankowaną włość przeistoczyć na miasto; obdarzamy prawem magdeburskiem, ustanawiamy targ tygodnio¬wy i trzy jarmarki; dla rychlejszego zaś wzrostu osady miejskiej, uwalniamy miesz¬czan na lat 10 od podatku szos zwanego, jako też od ceł, myt, mostowego, grobelnego i tar¬gowego”. Biskup obowiązany był do utrzy¬mywania jednej horodni zamku łuckiego, któ¬ra, podług rewizyt z 1545 r., była zła i po¬trzebowała naprawy (Jabłonowski, Bewizye, 53). Włość torczyńska obejmowała 2-77 mil kw. przy zamku i ze 2 mile pod odległejszemi odeń osadami, na której to przestrzeni roz¬siadło się 14 wsi, mianowicie 8 wsi w środ¬kowej włości torczyńskiej i 6 w odleglejszej. W 1570 r. kś. Wiktorzin Wierzbicki, biskup łucki, z mta T. wniósł poboru: z 16 dym. ryn-kowych po 8 gr., 78 dym. ulicz, po 4 gr., 137 dm. przedmiejs. po 2 gr., 8 domk. ubogich po 1 gr., 77 domk. za ostrogiem po 2 gr., 49 rzemieśln. po 8 gr., 16 towarz. ich po 1 gr., 20 przekupn. po 7 gr., 16 komom, po 7 gr., 2 ludzi luźn. po 12 gr., 197½ ogród, miejsk. po 1 gr., 90VJ łanów miejsk. po 20 gr. Pobór w 1577 r. wynosił: z 14 dym. rynk. po 4 gr., 60 dym. ulicz. po 4 gr., 9 domk. ubog. w par¬kanie po 2 gr., 190 domk. przedmiejsk. po 2 gr., 20 przekupn. po 7 gr., 41 rzemieśln. po 4 gr., 14 towarz. tych rzemieśln. po 1/s gr., 150 ogród, po 1 gr., 30 dym. miejsk. i przed-miej. na wł. po 20 gr., 10 komom, po 4 gr., 2 skomorochów po 12 gr., 5 przekupn. po 7 gr. Czopowe w tymże roku wynosiło 40 fl. W r. 1583 r. biskup łucki płaci z T. poboru: z 12 dym. rynk. po 16 gr., 29 dym. uliozn. po 8 gr., 25 dym. parkannych po 4 gr., 199 dym. przedm. po 4 gr., z 30 łan. po 30 gr., z 100 ogr. po 2 gr., 1 popa 2 fl, z 3 krawców po 15 gr., 10 kuśn. po 15 gr., 1 rymarza 1 fl., z 3 kowalów po 15 gr., z 2 szabelników po 15 gr., od 1 ślusarza 15 gr., z 2 szapowałów po 15 gr., z 1 siodlarza 15 gr., z 5 szewców, messzenników po 30 gr., z 15 szewców ubogich po 15 gr., od 16 słodowników po 30 gr., z 5 rzeźników po 30 gr., od 5 garncarzów po 15

[s. 406]

gr., z 12 piekarzów i przekupniów po 15 gr., z 15 prasołów po 30 gr. Wreszcie w 1589 r. z t. wniesiono 44 fl. 12 gr. szosu; z 30 łan. po 30 gr. 30 fl.; z ogrodów, z popa, od krawców, rzemieślników, słodowników, rzeźników, piekarzów, przekupniów soleników 78 fl. 5 gr.; czopowe per arend. 100 fl., w ogóle 252 fl. 17 gr. (Jabłonowski, Wołyń, 13, 49, 63, 79, 150). Miejsce to stało się ulubionem mieszkaniem biskupów łuckich, gdzie też zakończyli życie: Aleksander Wyhowski (1714) i Stefan Rupniewski (1731 r.). Następnie T. przeszedł na własność prywatną i należał poprzednio do rodziny Karszów a potem hr. Tarnowskich.