Wiśniowiec

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 13, pod red. B. Chlebowskiego, Warszawa 1892, s. 614-617.

[s. 614]

Wiśniowiec Nowy i Stary, dwa miasteczka nad Horyniem, pow. krzemieniecki, w 2 okr. pol., gm. Wiśniowiec, odl. o 20 w. od Krzemień­ca (gdzie st. poczt.), a 41 w. od st. dr. żel. Ru­dnia Poczajowska. Miasteczko położone w malo­wniczej, wyniosłej okolicy, prawie ze wszyst­kich stron otoczone jest sadami. Rz. Horyń, na której urządzoną jest tu tama z młynem przy niej, dzieli mko na dwie części, z których płn.-wschodnia, nazwana Nowym Wiśniowcem, leży po lewym wyniosłym brzegu rzeki, druga zaś część, płd.-zach., zajmuje nizinę na prawym brzegu Horynia. W około miasta znajdował się dawniej stary las dębowy, dziś prawie zupełnie wytrzebiony. W 1885 r. było tu 97 dm., 665 mk., zarząd okr. policyjnego i gminy, 3 cer­kwie, kościół paraf, katol., kaplica katol., syna­goga, 6 domów modlitwy żydowskich, szkoła gminna, 72 sklepów, targi tygodniowe w nie­dziele, jarmark, browar. Podług Teodorowicza (Opis. Wołyń, eparchii) W. Nowy wraz z przedmieściem Zagorodzie i wsią Myszkowce ma 112 dm., 876 mk., zaś W. Stary ze wsią Fedkowce (o 1 w.) 184 dm., 1501 mk. chrześcian i 460 żydów. Cerkiew par. w W. Nowym, p. w.

[s. 615]

Archanioła Michała, wzniesioną została pierwotnie w 1645 r. przez ks. Jeremiego Wiśniowieckiego a w 1726 r. przez ks. Michała Serwacego po zniszczeniu odrestaurowana, była początkowo kościołem przy klasztorze karmelitów. Świąty­nia ta, odnowiona ponownie w 1768 r., została po supremacyi karmelitów w 1832 r. zamienioną na cerkiew i poświęconą w 1835 r. Odnowiona w 1840 r. kosztem skarbu, została zniszczoną przez pożar 17 kwietnia 1863 r., poczem nabo­żeństwo przeniesiono do cerkwi filialnej, p. w. Wniebowstąpienia Pańskiego. Mała ta cerkiew­ka, wzniesiona w ogrodzie pałacowym, u stóp góry zamkowej, zwana dotąd cerkwią zamkową, jest najdawniejszym zabytkiem Wiśniowca. Fundowana przez ks. Wiśniowieckich w 1530 r., odnowioną została w 1872-3 r. W sklepach po­dziemnych tej cerkwi spoczywają zwłoki wielu ks. Wiśniowieckich, między innymi obojga ro­dziców ks. Jeremiego: Michała, ssty owruckiego, i żony jego Reginy Mohylanki. Uposażenie cerkwi stanowi hutor (o 3 w.), obejmujący 41 1/2dzies.. oraz 11 dzies. łąk przy wsi Kunnicy. Nadto do par. w W. Nowym należy cerkiew fi­lialna we wsi Dźwiniacze (o 5 w.). W W. Sta­rym znajduje się cerkiew par., p. w. Narodzenia N. M. P., z drzewa wzniesiona w 1845 r. ko­sztem hr. Mniszcha a ukończona staraniem para­fian w 1869 r., uposażona jest 72 1/2 dzies. zie­mi z zapisu ks. Michała Korybuta Wiśniowiec­kiego z 1738 r. W W. Starym znajduje się ró­wnież kościół par. katoL, p. w. św. Stanisława, z muru wzniesiony w 1757 r. przez Jana Mnisz­cha. Parafia katol.. dekanatu krzemienieckiego, 1790 wiernych. Kaplica w Wierzbowcu. W ko­ściele tym mieści się obraz św. Antoniego Pade­wskiego, słynący cudami. W grobach kościelnych spoczywają zwłoki fundatorów. Ozdobę miasteczka stanowi dworzec książąt Wiśniowie­ckich, wzniesiony około 1720 r. na górze, na gruzach dawnego obronnego zamczyska, pośród widocznych jeszcze wałów i okopów fortyfika­cyjnych, przez ostatniego potomka rodu ks. Mi­chała Serwacego. Jest to wspaniały, dwupiętro­wy gmach, z ciosowego kamienia, w podkowę zbudowany, z dwupiętrowym wypukłym dachem, w stylu rococo. W głównej sieni pałacowej na­pis na ogromnej tablicy marmurowej głosi póź­niejszą historyę W. Ściany tej sieni wykładane są taflami z fajansu we wzory szafirowe na tle Wałem. Tu mieszczą się schody prowadzące na górne piętro. Po obu stronach sieni znajdują się wysokie pokoje, w których wiszą obrazy z wyobrażeniem wesela i koronacyi Maryi Mniszchówny w Moskwie (obrzęd zaręczyn której od­był się w tutejszej cerkwi zamkowej) i bajeczne tryumfy przodków domu Mniszchów za Karola Wielkiego i Ottona III (w ostatnich czasach obrazy te sprzedane zostały przez obecnego wła­ściciela W. do muzeum rumiańcowskiego w Moskwie). Po prawej stronie sieni ciągną się mniej­sze mieszkalne pokoje; po lewej stronie ogromna sala, mieszcząca popiersia gipsowe znakomitych Polaków. Dalej idzie długi szereg pokoi gościn­nych. Na górze, z prawej strony schodów, wy­soka sala przedpokojowa, także tafiami fajansowemi wyłożona, a w niej portrety trzech ostatnich królów polskich. Za nią sala Korybutów, w któ­rej mieszczą się portrety samych ks. Wiśnio­wieckich, dalej kilka salonów z pięknemi staroświeckiemi obiciami gobelinowemi na ścianach i meblach, a na samym końcu obszerny pokój sy­pialny, z okazałem łożem pod baldachimem, na którem spoczywał w. ks. Paweł podczas swego pobytu tutaj. W tern samem skrzydle znajduje się obszerny teatr domowy a za nim, podobnie jak na dole, pokoje gościnne. Po lewej ręce od schodów jest przedpokój Lubomirskich, z ich portretami, dalej biblioteka i kaplica, zupełnie prawie opuszczona, następnie pokoje zajmowane niegdyś przez Stanisława Poniatowskiego, wy­twornie i bogato urządzone. W sypialni Poniatowskiego, na wielkim zwierciadle nad komin­kiem znajduje się brylantem wyrżnięty napis „Le Conte dn Nord”, zrobiony jakoby przez w. ks. Pawła. W pokojach tych są ładne obrazy, portrety Holbeina i widoki Canalettego. W pa­łacu znajdowała się biblioteka, licząca do 15000 tomów, pomiędzy niemi wiele rzadkości biblio­graficznych oraz cennych rękopisów. Pałac oto­czony jest dokoła obszernym i pięknym ogro­dem, na pochyłości góry rozłożonym. Ogród ten założony został przy końcu zeszłego wieku przez słynnego ogrodnika Miklera. Gmina, położona w środkowej części powiatu, graniczy od zachodu z gminami: Oleksiniec, Poczajow i Bereżce, od płn. z gm. Białokrynica, od płn.-wschodu z gm. Borki, od wschodu z gm. Borsuki, od płd: z gm. Wierzbowiec i Zarudzie, obejmuje 18 osad, ma­jących 1012 dm. włość, (obok 315 należących do innych stanów), 13851 mk. włościan, uwłasz­czonych na 7755 dzies. Okrąg policyjny wiśniowiecki obejmuje cztery gminy: W., Borsuki, Wierzbowiec i Zarudzie. W. jest bardzo starą osadą, choć daty jego założenia nie można na pewno określić. Podług Stryjkowskiego Dymitr Korybut, ks. siewierski, syn w. ks. Olgierda, wyzuty ze swej dzielnicy, otrzymawszy od Wi­tolda niektóre grody na Wołyniu, miał około 1395 r. założyć zamek tutejszy; syn zaś jego Fiedor czyli Fedko stał się protoplastą książąt na Wiśniowcu. Według innych założycielem zamku i głową domu Wiśniowieckieh był Sołtan, prawnuk Korybuta. Oba jednak te twier­dzenia nie mają żadnej podstawy. Nazwa osady poraź pierwszy występuje w przywileju Włady­sława Warneńczyka, którym nadaje Zbaraż, Gródek, W., Maniów i in. w dożywotne włada­nie Wasilowi, synowi Fedka, kn. Nieświckiego, gorącego stronnika Świdrygajłły. Wasil pozostawił

[s. 616]

trzech synów: Wasila, Semena i Sołtana, którzy aktem z d. 9 lipca 1463 r. podzielili się spuścizną po ojcu. W., między innemi, dostał się Sołtanowi (Arch. ks. Sanguszków, I, 54-5), który pierwszy od siedziby swej W. przyjął na­zwisko kn. Wiśniowieckiego. Po bezdzietnej śmierci Semena i Sołtana wszystkie ich dobra spadły na synów Wasila, który od otrzymanego Zbaraża przybrał nazwisko Zbaraskiego. Przy podziale W. dostał się średniemu brata Micha­łowi, właściwemu protoplaście domu Wiśniowie­ckich. Za jego życia W. w 1494 r. srodze od Tatarów zburzonym został, natomiast w 1512 r. pod Łopuszną (o 2 mile od W.) hetmani Kon­stantyn Ostrogski i Mikołaj Koniecpolski odnie­śli nad nimi pamiętne zwycięztwo. Synowie kn. Michała: Aleksander, ssta rzeczycki, i Iwan, ssta szyski, dali początek dwom oddzielnym li­niom: starszej, królewskiej, i młodszej, książęcej, z których pierwsza zakończyła się na królu Mi­chale w 1673 r., druga, na której wygasł ród Wiśniowieckich, na ks. Michale Serwacym w 1744. Potomkowie ich nierozdzielnie władali W., bowiem w czasie rewizyi zamku krzemienieckiego z 1545 r. mieszczanie krzemienieccy uskarżają się o nieprawne branie przez ks. Wi­śniowieckich w Wiśniowcu po dwa grosze od wozu myta (Jabłonowski, Rewizye, 105). Podług reg. pob. po w. krzemienieckiego z 1570 r. dobra wiśniowieckie należą w części do Michała (Michajły), ssty czerkaskiego i kaniowskiego, i Aleksandra, synów Aleksandra, oraz Andrzeja, kasztelana wołyńskiego, i Konstantyna, synów Iwana. Pierwszy z nich płaci z 211 dym., 41 ogr. po 4 gr., 56 ogr. po 2 gr., 4 bojar putnych po 20 gr., 9 kół młyń., szynk, gorzał, po 6 gr.; 2 karcz.; drugi z 152 dym., 52 ogr. po 4 gr. 92 ogr. po 2 gr., 3 bojar putn., 10 kół młyń., 3 karcz., 7 rzemieśl., szynk, gorz.; kn. Andrzej z 251 dym., 102 ogr. po 4 gr., 62 ogr. po 2 gr. 25 bojar putn. po 20 gr., 7 rzemieśl. po 2 gr. 19 kół młyń., 9 kotł. gorzał., 4 karczm., wresz­cie kn. Konstantyn z 235 dym., 10 ogr. po 4 gr., 113 ogr. po 2 gr., 12 kół młyń., 3 bojar putn., 3 karcz. W 1577 r. kn. Andrzej Wiśnio­wiecki i wszyscy „kniazata Wisniowieczkie” nieoddali poboru z mta W. oraz z miasteczek włości do niego należących dla wielkiego spu­stoszenia od Tatarów. W 1583 r. kn. Michajło Wiśniowiecki, kasztelan kijowski, z części mka W. wnosi: z 10 dm. rynków, po 6 gr., 16 dm, uliczn., z 10 ról, z 17 ubogich chałup, z 15 o grodów miejskich, od 1 siodlarza, 1 łucznika, 1 rzeźn., 2 szewców, 2 garncarzów, 2 piekarzów, 10 komom.; kn. Aleksandrowa Wiśniowiecka ze swej części: z 6 dm. rynków, po 6 gr., 8 dm ulicz., 6 nędznych chałup, 1/2 koła waln.; kn Andrzej W., wwda wołyński, z 10 dm. rynków po 6 gr., 11 dm. uliczn., od siedelnika i ryma rza, od 4 garncarzów,2 piekarek, 1 rzeźnika, 4 półłanków, z 9 nędznych chałup, 5 łan., 8 grodn., 3 ogród., 8 kom., 1/4 koła waln.; wresz­cie tenże kn. Andrzej z części mka W., którą dzierży w opiece po nieboszczyku kn. Konstantym: z 7 dm. rynk. po 6 gr., 16 dm. uliczn., 16 półłanków, 10 chałup nędznych, 10 ogród., 3 rzem., 1/4 dwu kół waln. (Jabłonowski, Wołyń, 28, 29, 78, 132, 133, 145). Po śmierci kn. An­drzeja (f 1585 r.) W. wraz z innemi dobrami dostaje się w 1593 r. jednej z czterech jego có­rek Aleksandrze, wydanej za kn. Jerzego Iwanowicza Czartoryskiego. Tym sposobem W. wy­szedł z rąk Wiśniowieckich, nie na długo wpraw­dzie, gdyż w 20 lat później (1614 r.) wykupił go ks. Michał, ssta owrucki. Syn jego Jeremiasz, wwda ruski i hetman w. koronny, wzniósł w W. wspaniałą bazylikę dla karmelitów bosych, zni­szczoną potem przez Kozaków, oraz przebudował około 1640 r. zamek, powiększył go i należycie obwarował. Po śmierci syna Jeremiasza króla Michała W. przeszedł do młodszej linii, miano­wicie w ręce ks. Dymitra Jerzego, wwdy bełzkiego, hetm. w. kor. W 1672 r. zamek tutejszy zdobyty został wskutek zdrady żydowskiej przez Turków, przyczem dowódca załogi Borkowski i wielu ze szlachty okolicznej, która w zamku szukała schronienia, wycięci zostali a miasto w popiół obrócone. Pragnąc je podźwignąć Jan III stanowi 1677 r. „aby miasto W. post clades, mo­gło respirare, ab omnibus oneribus reipublicae prócz ceł kor. do lat 12 uwalniamy”. Po śmierci ostatniego potomka rodu ks. Wiśniowieckich, ks. Michała Serwacego, wwdy wileńskiego, hetm. w. litew. (+ 1744 w Mereczu), ogromne jego do­bra, składające się, oprócz W., z 9 miasteczek i 150 wsi do niego należących a nadto obszer­nych majętności na Litwie i Ukrainie, odziedzi­czyły córki jego: Anna Ogińska, wojew. trocka, i Elżbieta Zamoyska, wojew. smoleńska. Córka ostatniej Katarzyna, wydana za Jana Karola Mniszcha, podkomorzego litew., wniosła mu w posagu klucz wiśniowiecki. W tym czasie w skład klucza starowiśniowieckiego wchodziły wsi: Kwarczówka, Okniny Wielkie i Małe, Horynka, Kuszlin, Podhajczyki, Jankowce, Kadzajówka, Wierzbica, Maniów, Kotiużyńce, Chwedkowce, Czajczyńce, Horynkowce, Krzywczyki i Bakowiec. Klucz nowowiśniowiecki składał się z 23 wsi: Łozy, Bodaki, Kochanówka, Hnidawa, Wierzbowiec, Szepelówka, Łopuszna, Pachinia, Koniaczówka, Hołobissy, Martyszkowce, Biłka, Biłeczka, Bakowiec, Myszkowce, Polany, Kunakowce, Butyń, Młynówce, Bakoty, Dźwiniacz, Zalesie (Stecki, Wołyń, 341-2). Syn ich Mi­chał Jerzy, w 1783 r. marszałek w. kor., przy­wrócił przygasającą świetność Wiśniowcowi. Tu zjechał się w 1781 r. Stanisław August Po­niatowski z w. ks. Pawłem, który z żoną swą pod nazwiskiem hr. Północy (du Nord) odwie­dzał cudze kraje. Tu po dwa kroć gościł w 1787 r.

[s. 617]

król Stanisław, raz udając się do Kaniowa na zjazd z ces. Katarzyną, II i ces. austr. Józefem, i potem wracając do Warszawy. Za wstawie­niem się Mniszcha otrzymał Fischer d. 14 sier­pnia 1790 r. przywilej na założenie apteki, z za­strzeżeniem: aby pod juryzdykcyą miejsca zo­stawał i od płacenia podatków tym przywilejem nie zasłaniał się, starych i popsutych lekarstw nie trzymał, świeże sprowadzał i o aptekarczyków pilnych starał się, prawa królewskie i kośc. rz.-katol., tudzież miejscowe zachowując. Po śmier­ci hr. Michała Jerzego Mniszcha objął dziedzic­two syn jego Karol (t 1846 r.), po nim zaś for­tuna poszła w podział pomiędzy dwu braci, z których hr. Andrzej pozostał przy W., wkró­tce jednak (1852 r.) sprzedał majątek wraz z pa­łacem i wszystkiemi zabytkami ks. Abamelek. Od niej w 1857 r. odkupił W. hr. Włodzimierz de Broel-Plater, właściciel mka Dąbrowicy (w pow. rówieńskim). Okoliczności jednak nie sprzyjały hr. Platerowi. Majątek był drogo nabyty, czasy nieprzyjazne, wystawiono przeto W. na sprzedaż za długi bankowe i na licytacyi w 1876 r. nabył dobra za bezcen J. Tolli, prezydent mta Kijowa. Wywiązała się z tego powodu sprawa sądowa iw 1884 r. sąd okręgowy łucki oddalił ostatecznie pretensye hr. Platera. Obszerniejszy opis W. podał Przezdziecki w dziele „Podole, Wołyń i Ukraina” oraz Stecki w 2-gim tomie dzieła „Wołyń”. Opis z widokiem podał Tyg. Illustrowany z 1870 r. (No 119).

J. Krz.