Wielkie Łuki

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 1, pod red. F. Sulimirskiego, B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, Warszawa 1880, s. 344-345.

Wielkie Łuki, mto powiat, gub. pskowskiej, na obu brzegach rz. Łowaci i na wyspie Dziatłówce, pod 56° 21′ płn. szer. i 48° 11′ wschód, dług., odl. o 251 w. na płd.-wsch. od Pskowa. W 1861 r. miało 1220 dm. (53 murów.), 9 cer­kwi, 2 monastery (męzki i żeński), 79 sklepów, 6010 mk. (62 katol., 27 protest, i 19 żydów), szkołę powiat, i paraf., szpital miejski. Do mia­sta należy 976 dzies. (464 pod samem miastem); dochody w 1860 r. wynosiły 5213 rs. W t. r. było w mieście 22 zakładów przemysłowych, za­trudniających 159 robotników i produkujących za 157857 rs. Ważniejsze: 3 fabryki juchtów (57011 rs.), 9 garbarni (29875 rs.) i 2 fabryki szczeciny (61000 rs.). Główne zajęcie mieszkańców stanowi szycie butów, wywożonych w znacznej ilości do Petersburga. W 1861 r. było wmieście 223 rzemieślników (139 majstrów).

Dość ożywiony handel zbożem, szczeciną i ole­jem konopnym. W mieście odbywa się 4 nieznaczne jarmarki. Jest to jedno z najdawniejszych miast ruskich; wspomniane w kronice nowgorodzkiej pod 1166 r. pod nazwą Łuki. Dodatek Wielkie spotyka się dopiero od początku XV w. Pierwotnie miasto należało do Nowogrodu, miało jednak oddzielny swój zarząd. Z powodu sąsie­dztwa z Litwą podlegało częstym napadom i by­ło otoczone ścianą drewnianą z 12 basztami. W 1167 r. miasto zostało spustoszone podczas wal­ki pomiędzy Nowogrodem a książętami dzielnicowymi; w 1198 r. spalili miasto Litwini i Połoczanie. W 1448 r. Iwan III przyłączył W. Ł. do księstwa moskiewskiego; w 1580 r. zdobyte zostało przez Stefana Batorego, który władał niem do 1582 r. Zburzone przez Dymitra Sa­mozwańca w 1611 r., zostawało w opuszczeniu do 1619 r. Piotr I na miejsce warowni drewnia­nych polecił usypać wały ziemne z bastyonami. W 1708 r. W. Ł. przyłączone zostały do gub. ingiermanladzkiej, od 1777 r. mto powiat, na­miestnictwa pskowskiego.

Wielkołucki powiat leży w płd. części gubernii i zajmuje 83’6 mil al. 4045 w. kw. Powierz­chnia falista; wyniosłości znajdują się w środko­wej i wschodniej części powiatu. Wyniosłości prawego brzegu Łowaci są przeważnie gliniaste, lewego zaś piaszczyste. W zachodniej części powiatu, między jeziorami Jazno i Naswa, zalega grupa wyniosłości, nosząca nazwę gór Wiazowskich, z powodu że główny ich węzeł znajduje się około jezior Wiazowskich. Wyniosłości te dają początek rz. Wielkiej (Wielikiej) i niektó­rym dopływom Łowaci. Powiat obfituje w lasy, które zajmują 211461 dzies., t. j. prawie poło­wę ogólnej jego powierzchni. Lasy zalegają przeważnie w części południowej; gaje dębowe znajdują się na wzgórzach Wiazowskich i na prawym wybrzeżu Łowaci. Oprócz rz. Wielkiej wszystkie rzeki powiatu należą do dorzecza Ło­waci, przerzynającej powierzchnią od południa ku północy. Z dopływów jej ważniejsze: Kunia, Udroja, Naswa i Łoknia. W powiecie znajduje się 188 jezior, rozrzuconych przeważnie w czę­ści zachodniej i w ogóle bardzo rybnych. Wa­żniejsze z nich: Użo (8 w. dł.), Jazno (6 w. dl), Olio i Łokno (po 5 w. dl.). Błota zajmują zna­czne przestrzenie, zwłaszcza na lewym brzegu rz. Kunii, oraz na pr. brz. Łowaci. W 1861 r. było w powiecie (bez miasta) 76028 mk. (146 katol., 140 jednowierców, 626 rozkoln., 96 pro­test.). W t. r. było w powiecie 49 cerkwi prawosł. i 1 jednowierców. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo. Gleba gliniasta i piaszczysta, wymaga starannej uprawy. Pod ro­lą znajdowało się 170381 dzies. Sadownictwo dość rozwinięte. Łąk, po części zalewnych, jest do 19637 dzies. i dla tego hodowla bydła na Dość wysokim stopniu. W 1861 r. było w po

[s. 345]

wiecie 19800 sztuk koni, 38650 bydła rogate­go, 18249 owiec, 12095 trzody chlewnej. Oprócz tego mieszkańcy zajmują się: budową statków wodnych, wyrobem naczyń domowych, sań, wo­zów, darciem kory, rybołówstwem i skupywa­niem i przeróbką szczeciny. Przemysł fabry­czny słabo rozwinięty, reprezentowany był przez 1 garbarnię i 4 gorzelnie.