Wenden

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 13, pod red. B. Chlebowskiego, Warszawa 1893, s. 207-208.

Wenden, łotew. Kehse, Cehse, Wehse,estoń­skie Wenno-lin, u historyków polskich Kieś al. Kieaia, mto powiat, gub. inflanckiej, nad rz. Aa Inflancka (Treider-Aa al. Gauja), na wy­niosłej równinie, w malowniczej okolicy, pod 57° 19′ płn. szer., a 42° 56′ wschód, dług., o 89 w. na płn.-wschd od Rygi odległe. W1860r. miało 17 ulic, 117dm. (44murow.), 12 sklepów, 18 składów towarów, cerkiew, kosc. ewang., 10 szkół (7 prywatnych), szpi tal, 2 domy przytułku, 2048 mk. (211 prawosł., reszta ewang.). Obecnie jest tu 6445 mk. Dochody miejskie w 1860 r. wynosiły 5900 rs.; do miasta należało 1775 dzies. (pod miastem 22 dzies.). Handel i przemysł fa­bryczny słabo rozwinięte (4 nieznaczne jar­marki i 1 fabr. tytuniu, z produkcyą na 8300 rs.). Ozdobę miasta stanowią wspaniałe i dobrze zachowane zwaliska zamku oraz ko­ściół ewang., w pięknym stylu ostrołukowym, wzniesiony w 1284 r. przez mistrza prowincyonalnego Wilhelma Schauenberga, z nagrobkami kilku mistrzów i biskupów. W 1535 r. zmarł w nim nagle podczas nabo­żeństwa w. mistrz Walter von Pletenberg. Miasto założone zostało w 1224 r. przez dru­giego mistrza zakonu Volquina, za rządów biskupa Alberta. Zamek tutejszy, wzniesiony jeszcze przez Volquina, przez 300 lat był sta­łą rezydencyą mistrzów zakonu. W 1495 r. mistrz v. Pletenberg wzmocnił fortyfikacye. W XIV i XV w. mto liczyło podobno do 1000 dm. i prowadziło ożywiony handel. Na mocy układu zawartego w Wilnie d. 28 listopada 1561 r. mto W. wraz z całemi In­flantami wcielone zostało do Litwy. W gru­dniu 1566 r. stany inflanckie potwierdziły połączenie swoje z Litwą, przyczem W. zostało stolicą jednego z czterech okręgów czyli kasztelanii, na które Inflanty zostały podzie­lone (ryska, trejdeńska, wendeńska i dyneburska). W 1577 r. mieszczanie, sprzysięgłszy się między sobą, poddali się Magnusowi, ks. holsztyńskiemu, wkrótce jednak Iwan Groźny opanował miasto, przyczem kawaler zakonu Boismann wysadził zamek w powie­trze. Na początku t. r. (7 stycznia) Rawicz Dębiński odniósł pod miastem zwycięstwo nad Szwedami, zapędził oddział nieprzyjaciół na słabe lody Gawii, gdzie mnóstwo ioh potonęło. W następnym roku odniesiono tu walne zwy­cięstwo nad wojskiem Iwana Groźnego. Po rozejmie w Kiwerowej Horce (15 stycznia 1582 r.) i odzyskaniu Inflant, na sejmie war­szawskim (d. 4 grudnia 1582r.) utworzono bi­skupstwo wendeńskie i podzielono Inflanty na trzy prezydentury: wendeńska, derptską i parnawską, a prezydentom przyznano te same prawa, które służą wojewodom ziemi pruskiej. Do grodu wendeńskiego zaliczono trzy sstwa niegrodowe: maryenhauskie, luceńskie i rozyteńskie (rzeżyckie). Sstwo wendeńskie obej­mowało mto W. z zamkiem i przyległościami. Na sejmie 1598 r., przy nowej organizacyi ziemi inflanckiej, utworzono wojewodę i ka­sztelana wendeńskiego. Podczas wojny z Ka­rolem Sudermańskim w 1600 r. mto W. do­stało się Szwedom, ale w roku następnym hetman Krzysztof Mikołaj Radziwiłł odzyskał takowe po dwudniowem oblężeniu. W czasie zamieszek wojennych w 1628 r. ustał byt biskupstwa wendeńskiego a natomiast utwo­rzono biskupstwo inflanckie. Biskupami wendeńskimi byli: Aleksander Mieleński (1583-4), Jan Jędrzej Patrycy Nidecki (1585-7), Otton de Schenking (1587-1628). Uposaże­nie biskupa i kapituły stanowiły zamki: Wolmar, Burtnik i Trykat. Zygmunt III w 1593 r. biskupowi wendeńskiemu wyznaczył miej­sce w senacie po biskupie kamienieckiem. Pokój zawarty w Oliwie przyznając Szwedom większą część Inflant, objął tern postanowie­niem i Wenden. W 1709 r. wraz z Inflanta­mi szwedzkiemi W. zostało przyłączone do Rossyi i wtedy zamek uległ zupełnemu znisz­czeniu. Nadane w 1741 r. przez cesarzowę Elżbietę kanclerzowi, Bestużewowi Riuminowi, otrzymało wznowienie praw miejskich za cza­sów Katarzyny II; od r. 1783 r. mto powia­towe.

Wendeńskie województwo utworzone zostało w 1598 r. z prezydentury, która istniała od 1583. Graniczyło na płn. z wwdztwami: parnawskiem i derptskiem, na zachód z Bał­tykiem, na płd. z wwdztwami: trockiem i wileńskiem, na wschód z wwdztwem połockiem i Rossyą. Szereg wojewodów zaczyna Jerzy Farensbach (od 1583 prezydent, od 1598- 1602 wwda); dalej idą: Maciej Dembiński (1602-6), Krzysztof Słuszka (1609-1620), Teodor Dönhoff (1620), Tomasz Sapieha (1641-3), Mikołaj Korff (1642-59), Alek­sander Morsztyn. Kasztelania wendeńska powstała w 1566 r. i trwała do 1578 r., t. j. do czasu podbicia prawie całych Inflant przez Iwana Groźnego. Kasztelanem mianowany został ssta wendeński Just Fuerstenberg. Na sejmie 1598 r. na nowo utworzono godność kasztelana, którą kolejno sprawiali: Jerzy von Schenking (1599-1605), poozem od 1606 do 1610 wakowała; dalej Gotard Jan von Tiesenhausen (Tyzenhaus, 1611-34), Mikołaj Korff (1634-43), Mikołaj Głębocki (1643-47), Henryk Kaszowski (1647-1677).

Wendeński powiat, położony w południowej części gubernii, zajmuje 104’5 mil al. 5005 w. kw. Stanowi on najbardziej wzniesioną część Inflant i jest przeważnie zajęty płaskowzgórzem rz. Aa, która rozciąga się pomiędzy rz. Aa i Ewest na przestrzeni 4800 w, kw.

[s. 208]

Średnia wysokość płaskowzgórza przenosi 600 st., części zaś wyższej, zajmującej do 2000 w. kw. od 750 do 800 st. Powierzchnia tego płaskowzgórza jest wogóle falista, obna­żona z lasów i pokryta mało urodzajną glebą. Pomiędzy wzgórzami znajdują się niewielkie urodzajne równiny, miejscami zarosłe lasem. Najwyższe wzniesienia dochodzą we wzgó­rzach: Slapiums-kalns do 820 st., Spire-kalns 872 st., Gajzings-kalns 1028 st., Lemie-kalns 865 st., Bakus-kalns 920 st., Kessauls-kalns 938 st. Z płaskowzgórza biorą początek rz. Aa, Tirse i Ogier. Płd.-wschd. część powiatu przepływa rz. Ewest. W powiecie znajduje się do 350 jezior i pod tym względem W. po wiat zajmuje pierwsze miejsce pomiędzy po­wiatami gub. inflanckiej. Największe z nich jezioro Lubań wpłd.-wschd. części, na po­graniczu z gub. witebską, mające 14 w. dł. i 8 szer. Z innych jezior ważniejsze: Allukste (5 w. dł., 2 szer.), Innis (3 w. dł., 2 szer.), Wejse (8 w.obwodu), Immerdon, Wehssit, Lezern, Luedern i in. Błota zajmują 233 w.kw. i towarzyszą przeważnie biegowi Ewesty. Pod względem geognostycznym wystę­pują głównie piaskowce czerwone starszej formacyi i w części wapienie dewońskie, z charakterystycznemi skamieniałościami, jak Terebratula livonica i in. Gleba uboga, gliniasto-piaszczysta, pokryta cienkim słojem urodzajnej ziemi; lotny piasek spotyka się na wybrzeżach rz. Aa. Lasy, rozrzucone niewielkiemi gajami po całym powiecie, zajmują do 100000 dzies. W drzewostanie przeważa sosna i jodła, nad Ewestą zaś lasy mieszane, przeważnie liściaste. W 1860 r. było w po­wiecie (bezmiasta) 115860mk. (zawyjątkiem 21368 prawosł., reszta ewang.), zajmujących się głównie rolnictwem. Pod rolą znajdu­je się do 57000 dzies. Sieją najwięcej żyto, dalej owies ijęczmień i niewiele pszenicy. Uprawa lnu dość rozwinięta. Pod łąkami jest 44000 dzies., pod pastwiskami 52000 dzies.; siana zbierają od 800 do 900000 pudów. W 1860 r. było w powiecie 22370 sztuk ko­ni, 69570 bydła rogatego, 26300 owiec zwy­czajnych, 7428 rasy poprawnej, 24970 trzo­dy chlewnej. Oprócz 53 gorzelni, w t.r. była wpowiecie tylko 1 fabryka sukna, z produkcyą na 7900 rs. Przemysł domowy i han­del słabo rozwinięte. W powiecie odbywa się 29 nieznacznych jarmarków. Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na dwa okręgi: wendeński i walski i 16 parafii.

Krz.