Tursk

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 12, pod red. B. Chlebowskiego, Warszawa 1892, s. 655-656.

Turskal. Tursko, Turschor. 1288, Tursco1395, wś kośc. i dwór, pow. i dek. pleszew­ski, nad Sowinką, lewym dopł. Prosny, o 10 klm. na wschód od Pleszewa, 2 klm. od Pro­sny i granicy królestwa polskiego, na drodze, która w Stawiszynie schodzi się z traktem konińsko-kaliskim; par. i szkoły w miejscu, poczta w Bogusławiu przy granicy, wprost Grodziszczka kaliskiego. Wś ma 99 dm., 685 mk. kat. i 1 prot., 673 ha (497 roli, 123 łąk). Wś T. składają części: Stara, Nowa, Wielka i Mała Wieś, Bielawy, dział Kajewski, Kozły, dział Jedlecki i Pleszówka, dział Pleszewski. Dwór, z folw. Bogusław (6 dm., 55 mk.) i Podborek (4 dm., 59 mk.), ma 75 dm., 776 mk. (763 kat., 13 prot.) i 1370 ha (667 roli, 95 łąk, 190 past., 331 lasu, 87 nieuż.); gorzelnia; właścicielem jest Władysław Skoroszewski; czysty dochód z ziemi 7223 mrk. Kościół p. w. św. Andrzeja istnieć miał około r. 1450 lub wcześniej. Wojciech Lidnarski, pleban, wystawił w r. 1702 nowy drewniany. W r. 1764 d. 9 czerwca obraz N. Maryi Panny, na zwyczajnym papierze malowany, będący wła­snością biednego komornika w T., miał unieść się przy najspokojniejszem powietrzu w górę,

[s. 656]

objawić się w pobliskich Lenartowicach, w domu jakiegoś Biadały, i spuścić się w pobliżu dzisiejszego kościoła. Odtąd przy tym obrazie liczne dziać się poczęły cuda, które komisya duchowna sprawdziła, poczem konsystorz w Łowiczu, w r. 1765, z polecenia arcyb. W. Łubieńskiego, obraz za cudowny ogłosił. Ponieważ zaś kościółek nie mógł pomieścić pobożnych, dziedziczka wsi Anna z Świnarskich Chlebowska, kasztel, kaliska, rozpoczęła budowę obszernego kościoła murowanego w r. 1777. Po jej śmierci pleban J. N. Karpiński dokończył budowy d. 28 września 1786 r. (1785), cudowny obraz uroczyście przeniesiony został do nowego kościoła, który konsekrował d. 3 paźdz. r. 1802 M. Kosmowski, opat trzemeszeński, biskup martyropolitański. Kościół ten słynie odpustami w uroczystości N. M. Panny (Łaski, L. B., II, 36, przyp. wyd.). Kś. Adam Cedrowicz wydał w Kaliszu, w r. 1786, Kazanie, miane przy przeprowadzeniu obrazu N. M. Panny, a kś. dziekan Tomasz Basiński ogłosił w Gnieźnie, w r. 1862, Dzieje cudownego obrazu N. Maryi Panny i kościoła w T. Parafię, liczącą 2390 dusz, składają: Bogusław, Bogusławice, Jedlec z kościołem filialnym, Kotusz, Kucze, Kwiatów, Podborek, Turowy i Tursk. Szkoły znajdują się w Starej i Małej Wsi. Szkołę wspomina księga nadań Łaskiego. Probostwo ma 45 ha obszaru. Pierwszym dziedzicem T. był jakiś „Presopassus”, którego w r. 1288 znachodzimy w otoczeniu ks. Przemysława II; w r. 1395 pisze się Bogusz z T., kaszt. koniński. T. rozpadło się na dwie części, które potem zlały się znów w jedną. Akta kaliskie z r. 1445—1681 zawierają liczne czynności odnoszące się do T. i Turskich. W 1579 r. było na Wielkiem T. 5 działów a na Małem 3; właścicielami byli Turscy, a między nimi Stanisław Sławoszewski; obie części miały 23 ¼ łan. os., 17 zagr., 9 komor., 4rzeźników i 1 rzem. (Pawiński, Małop., I, 131); w r. 1620 należały 4 działy do Turskich, jeden do Stanisława Rakowskiego i 3 do wojewody kaliskiego; chośne regestra pob. (A. J. Parczewski, 50) wykazują na obu T. 22 ¼ łan., włącznie 2 połłanków pustych, 13 zagrodn., 2 młyny, komor. i rzemieślnika. Po Turskich posiadali dobra: Przyjemscy, Jełowiccy, Chlebowscy (r. 1770), Zakrzewski Konstanty (1840) i. Skoraczewski Ignacy (1870). Na obszarze T. odkopano cmentarzysko z popielnicami. W r. 1882 wydał J. Chociszewski książeczkę o T.

E. Cal.