Szumsk

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 12, pod red. B. Chlebowskiego, Warszawa 1892, s. 77-78.

Szumsk1.) mko nad rz. Wilią, lew. dopł. Horynia, pow. krzemieniecki, w pobliżu gra­nicy pow. ostrogskiego, o 35 w. na wschód od Krzemieńca, o 10 w. od Dederkał W. a 24 w. od Kuniowa, okr. policyjny i gmina Szumsk. Posiada cerkiew, kościół katol. paraf., syna­gogę, browar, 4 garbarnie, st. pocz. i telegr,, 4 jarmarki. W 1881 r. było 1550 mk., obe­cnie około 2300, w tej liczbie do 2000 żydów. Chrześcijanie zajmują się rolnictwem, żydzi zaś przeważnie drobnym handlem. Przy wyjeździe z mka, na kępie z trzech stron wodą oblanej, sterczą ruiny zamku, założone­go zapewne jeszcze przez Malińskich. Zacho­wały się w nim dotąd obwodowe ściany i wewnętrzne rozporządzenie komnat. Zamek ten za czasów władania ks. Radziwiłłów był jeszcze mieszkalnym. Kościół katol., p. w. Niepokalanego Poczęcia N. M. P., z muru wzniesiony w 1852 r. przez Ludwikę Mężyńską na miejscu dawnego, a w 1860 r. przez biskupa łucko-żytomierskiego ks. Borowskie­go konsekrowany. Parafia katol., dek. krze­mienieckiego, 3577 wiernych. Kaplica w Brykowie. Okrąg policyjny szumski obej­muje 4 gminy powiatu: Sz., Dederkały W., Borka i Białokrynica. Jest to jedna z najda­wniejszych osad na Wołyniu. Pierwszą wzmiankę o Sz. spotykamy pod 1149 r., kie­dy był zagarnięty przez Włodzimierka, ks. halickiego. W 1152 r. Iziasław, w. ks. kijow­ski, sprzymierzony z Giejzą, królem węgier­skim, wymógł na Włodzimierku zwrot tego miasta, czego jednakże ten następnie nie uczy­nił. Podczas najścia Tatarów na Ruś był Sz. nawet stolicą udzielnego księstwa, w bitwie bowiem z Tatarami nad Kałką w 1224 r. po­legł ks. Świętosław Szumski. W 1261 r. ks. szumskie znajdowało się w posiadaniu Wasilka, ks. włodzimierskiego, który w tymże roku w Sz. składał hołd chanowi tatarskie­mu Burundajowi. W 1366 r. Kazimierz W., zawojowawszy ziemie: bełzką, chełmską i ca­ły Wołyń, zawarł pokój z książętami litew­skimi, nadawszy każdemu z nich udziały w tych ziemiach; przyczem Lubarta zostawił przy posiadaniu ziemi łuckiej, dawniej przez niego dzierżonej. W podziale tym, jako własność Lubarta, wymienione są osady: Stożek, Daniłów, Zakamień, Szumsk, Ostróg, Połonne i Międzyboż. Następnie głucho w dziejach o Sz. Musiał on jednakże wkrótce potem przejść w ręce prywatne. Podług rewizyi zamku krzemienieckiego z 1545 r. Sz. i okoliczne włości należą do Iwana Bohusza (Bohuszewicza), który zobowiązany jest do utrzyma­nia dwóch horodni zamkowych (Jabłonowski, Rewizya, 94, 97). W 1583 r. z Sz. płaci p. Stefanowa Szumska z 7 dym., 5 ogr., 8 ogr., 1 rzem., popa (Jabłonowski, Wołyń, 141). Następnie dziedzicami 8z. i kilkunastu okoli­cznych włości byli Jeło-Malińscy, którzy przyczynili się do wzrostu mka i przyozdobili je w gmachy i świątynie. W 1575 r. odby­wa się w Sz. sejmik wwdztwa wołyńskiego. W 1637 r. Daniel Jeło Maliński, chorąży wo­łyński, późniejszy kasztelan bełzki, i żona je­go Halszka z Wielhora, przy cerkwi św. Trój­cy, egzystującej już w Sz., wznieśli drewnia­ny monaster dla bazylianów. W 1648 r. Sz. zniszczony został zupełnie przez kozaków Chmielnickiego, którzy samo miasteczko, cer­kwie i kościół ogniem zniszczyli. Daniel Maliń­ski testamentem w 1656 r. uczynionym, za­pisuje 4000 złp. na zmurowanie klasztoru ba­zylianom i przeznacza 8000 złp. na utrzyma­nie, z zaleceniem, aby zwłoki jego w cerkwi św. Trójcy w grobach przodków pochowane były. Spadkobiercy jednak, rozpocząwszy fun­damenta pod monaster, tak długo zwlekali z ukończeniem jego, że budowa monasteru nigdy do skutku doprowadzoną nie została. W tym czasie istniał tu już i klasztor franci­szkanów, tenże bowiem Maliński zapisuje im w testamencie 8000 złp. na zmurowanie kla­sztoru, z obowiązkiem odprawiania nabożeń­stwa za jego duszę. Klasztor o 6 celach i ko­ściół dla franciszkanów zbudował jednak do­piero w 1715 r. Stanisław Maliński, podczaszy halicki, wnuk Daniela, i hojnie go wyposażył gruntami i sianożęciami dokumentami z 1715 r., 1729 i 1746. W 1722 r. d. 3 czer. nastąpiła aprobata tej erekcyi przez Stefana Rupniewskiego, biskupa łuckiego i brzeskiego, i wy­dzielenie parafii, a w 1741 r. d. 8 września Franciszek na Dmeninie Kobielski, bisk. łucki i brzeski, kościół ten konsekrował. Oprócz nadań Malińskich klasztor szumski posiadał różne inne zapisy, w rozmaitych czasach lo­gowane przez rodziny: Drzewieckich, Pruszyńskich, Wkryńskich, Leszczyńskich, Wyleżyńskich i Iskierskich, których, podług wi­zyty klasztoru z 1820 r. liczyło się: sum pe­wnych 67102 złp., zawodnych, od których procentu nie pobierał klasztor 18,062 złp. i sum oddawna zaginionych 45,488 złp. W r. 1752 Aleksander i Stanisław Malińscy, bra­cia rodzeni, sprzedają Sz. i cały klucz do nie­go należący ks. Michałowi Radziwiłłowi, koniuszemu lit., hetmanowi w, lit., ojcu ks. Ka­rola Panie Kochanku. Ks. Michał Radziwiłł a następnie ks. Karol zjeżdżali tu często dla łowów, które wyprawiali w obszernych la­sach Szumskich. Ks. Dominik Radziwiłł, odzie­dziczywszy po stryju Karolu ordynacyę i do­szedłszy do pełnoletności, wyprzedał całą wołyńską fortunę, przyczem klucze szumski i sąsiedni z nim rachmanowski nabył od niego w 1806 r. Romuald Bystry, ststa hutowski. Bystry niedługo zdołał się utrzymać przy tej

[s. 78]

fortunie, w 1817 r. bowiem Sz. przez różnych kredytorów za dekretem zjazdowym przez kollokacyę rozebrany został. Najznaczniejszą część posiadali Meżyńscy. W 1867 r. cześć ta, należąca w końcu do Daniela Mężyńskiego, ostatniego z wyboru marszałka szlachty pow. krzemienieckiego, zajęta została na skarb i nadana hr. Antoninie Błudow, założycielce i promotorce bractwa cerkiewnego w Ostrogu. W 1832 r. klasztor franciszkanów został skasowany, kościół zaś zamieniony na cerkiew paraf. Na facyacie tej cerkwi, wypukłorzeźbą wyrobiony jest herb Malińskich Pietyroch, a w kaplicy, z prawej strony wielkiego ołtarza przybudowanej, pozostały dotąd groby tej rodziny. W 1761 r. wielki pożar zniszczył część mka. Po drugiej stronie Wilii stawem od Sz. przedzielona, leży wś Rachmanów (ob.), mieszcząca niegdyś drukarnię ks. Wiszniowieckich. Obszerniejszy opis Sz. podał Stecki (Wołyń, II, 38-51), który też w dodatkach zamieścił kilka dokumentów odnoszących się do mka (428-441). 2.) Sz., w dok. Szumsko, wś nad Hnyłopiatem, dopł. Teterewa, pow. żytomierski, par. kat. Trojanów, na płd.-zach. od Żytomierza, posiada cerkiew drewnianą. Podług rewizyi zamku żytomierskiego z 1545 r. wś Sz. należy do Hryćka Woronicza, nabyta przez niego od Makarowicza. Zobowiązany jest on z Sz. i Kroszni do naprawy dwóch horodni zamku żytomierskiego (Jabłonowski, Rewizye, 131,132). Następnie Sz. należał do Tadeusza Rudnickiego, syna Antoniego, dziedzica Nowej Kotelni i Moszkowiec (ob. Złota Księga, IX, 276), potem do Błędowskich, w końcu Rotermunda.

J. Krz.