Smorgonie

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 10, pod red. B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, Warszawa 1889, s. 915.Smorgonie

, mko skarbowe przy zbiegu Okieny z Gierwiatką; i przy linii dr. żel. lipawo-romeńskiej, pow. oszmiański, w 2 okr. pol., gm. i okr. wiejski Smorgonie, o 32 w. od Oszmiany a 76 w. od Wilna, ma 6463 mk. (w 1881 r.). W 1859 r. było tu 383 dm., 2217 mk.; w 1866 r. 508 dm., 2091 mk., w tej liczbie 369 prawosł., 515 kat., 78 ew. i 1229 żyd. Posiada dwie cerkwie: p. w. Przemienienia Pańskiego, z muru wzniesioną w 1840 r. na miejsce dawniejszej, uległej po­żarowi, ze starożytnym obrazem Bogarodzi­cy, pochodzącym z czasów zaprowadzenia tu chrześciaństwa, i p. w. św. Michała; dwie ka­plice drewniane, synagogę i kilka domów mo­dlitwy żydowskich, st. p., tel. i dr. żel., za­rząd policyjny i gminny, komisarz włość, urząd konskrypcyjny, sąd pokoju, inkwirent sądowy; targi co niedziela i środy, oraz trzy jarmarki doroczne (w połowie postu wielkiego, 8 i 29 września), dwa młyny drewniane, kilka garbarni. Dawniej był tu kościół paraf,

katol., dekan. oszmiańskiego, p. w. św. Trójcy, z muru wzniesiony w 1553 r., z kaplicami w Zalesiu i Cycynie. Mieszkańcy zajmują się. wypiekiem słynnych obwarzaneczków smorgońskich, wyrób których dochodzi do 2000 rs. rocznie. Przez długi czas S. słynęły szczególniejszym przemysłem mieszczan, którzy trudnili się hodowaniem i wyuczaniem rozmaitych sztuk niedźwiedzi, które potem oprowadzali po całej niemal Europie. Przemysł ten dał początek ogólnie znanym przysłowiom, jak: akademia smorgońska, uczeń smorgońskiej akademii, gagatek smorgoński.
Par. prawosł. Przemienienia, dekan. (błagoczynia) oszmiańskiego, ma 1396, św. Michała zaś 1160 wiernych. Szkółki paraf, znajdują się we wsiach: Sukniewicze i Swirydowicze. St. dr. żel. lipawo-romeńskiej, na przestrzeni Wilno-Mińsk, pomiędzy st. Soły (o 19 w.) a Zalesie (o 12 w.), odległą jest o 67 w. od st. Wilejka i 107 w. od Mińska. Gmina należy do 1 okr. pokoju do spraw włość, 2 rewiru konskrypcyjnego, 1 rewiru sądu pokoju okr. smorgońskiego i 3 rewiru śledczego, obejmuje 60 miejsc zamieszkałych, 780 osad i 7230 mk. włościan. W 1864 r. było w gminie 265 dusz rewiz. włość, uwłaszcz., 1971 włość skarb, i 141 żydów rolników. Szkoła gminna w Smorgoniach (w 1885/6 r. 66 chłopców i 16 dziewcząt). Gmina składa się z 7 okr.: Smorgonie, Sukniewicze, Swirydowicze, Węcławienięta, Sutkowo, Łyczniki i Bielewicze. W skład okręgu wiejs. wchodzi mko S. z juryzdyką, wsi: Klidzinięta, Minki, Pierewiesy i Przewoź; zaśc. Karnielin i kol. żydów
rolników Borowy Młyn, w ogóle 507 dusz rewiz włość, skarb, i 141 żydów rolników. W XVI w. dziedzictwo Zenowiczów, z których Krzysztof, wwda brzesko-lit., założył tu zbór kalwiński, przez syna jego oddany katolikom. W 1626 r. pomnożyły się zapisy na tę świątynię. W 1668 r. Anna Zofia Zenowiczówna, kasztelanka połocka, wyszedłszy za Albrychta Radziwiłła, kasztelana wileńskiego, wniosła S. w dom mężowski. Dalej były one własnością Karola hr. Przeździeckiego, po 1830 r. skarbowe. W 1708 r. bawił tu Karol XII i tu pożegnał się z nim Stanisław leszczyński, udając się do Malborga. Dnia 9 marca 1880 r. nawiedził miasto wielki pożar.

J Krz.