Smoleńsk

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 10, pod red. B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, Warszawa 1886, s. 897-903.Smoleńsk,mto główne gub. smoleńskiej, pod 54° 47′ płn. szer. a 49° 43′ wsch. dłg,, leży na obu brzegach rz. Dniepru, przy prze­cięciu się dróg żel. orłowsko-witebskiej i mo­skiewsko-brzeskiej, wzniesione 254 stóp nad poziom rzeki a do 1000 st. npm., odległe jest o 710 w. od Petersburga, 392 w. od Moskwy

[s. 898]

a 842 w. od Warszawy. Właściwe mto, opa­sane starożytnym murem z basztami, znajdu­je się na lewym, wyniosłym brzegu Dniepru, mającego tu 310 mt. szerokości i na wiosnę tylko spławnego, w miejscowości wyniosłej, przerżniętej głębokiemi wąwozami, w skutek czego posiada ulice krzywe i wiele miejsc pustych, w części tylko zajętych przez ogro­dy. Miasto otaczają słobody (przedmieścia): Swirska, Bogosławska, Raczewka, Ilińska (Sołdacka) i Nikolska (Oficerska). Przedmie­ścia te oddzielone są od właściwego miasta parowami, na dnie których sączą się płytkie rzeczułki: Czuryłówka i Raczewka. Na pra­wym, płaskim brzegu Dniepru, rozłożone jest u podnóża góry Pokrowskiej obszerne han­dlowe przedmieście Zadnieprowie al. Strona Petersburska. Na przedmieściu tem znajdują się dworce obu dróg żelaznych, szpital woj­skowy i miejski, dwa więzienia i główny ry­nek. Połączone jest ono z właściwem mia­stem za pomocą mostu drewnianego. Właści­we miasto otoczone zostało w 1596-1600 r. murem, ciągnącym się na przestrzeni 5 w. i 80 saż., wysokim do 7 a szerokim do 2 1/2 sażeni, uwieńczonym 36, częścią czworokątnemi, częścią okrągłemi wieżami, z których obecnie tylko 11 ocalało. Również i same mury uległy ruinie i w wielu miejscach zo­stały rozebrane. Do miasta prowadzą trzy bramy: Dnieprowska, przypierająca prawie do mostu, Nikolska i Błagowieszczeńska (Mołochowska). Od bramy Dnieprowskiej, z cu­downym obrazem N. M. P. Smoleńskiej, prze­prowadzoną została stromo w górę główna ulica, przy której znajduje się okazały sobór, monaster Troicki i cerkiew św. Dymitra. Uli­ca ta dochodzi do bramy Mołochowskiej, po za którą zaczyna się szosa do Rosławia. Przy szosie tej znajduje się kościół i cmentarz ka­tolicki. Od cerkwi Dymitriewskiej zbacza się z ulicy Błagowieszczeńskiej na ulicę Kiroczną, przy której wznosi się kościół ewangielicki. Przy końcu tej ulicy znajduje się ulubione miejsce spacerowe mieszkańców S., tak zw. Błonie, stanowiące ogromny czworo­bok, ocieniony staremi drzewami, w pośrodku którego wzniesiono pomnik kompozytorowi Glince, Smoleńszczaninowi. Błonie otaczają gmachy prawie wszystkich biur rządowych, teatr, resurea, szkoła realna i dom gubernatorski. Po za Błoniem znajduje się piękny gmach gimnazyum klasycznego, dalej zaś plac musztry, zwany Marsowem polem, na którem wystawiony został pomnik spiżowy na pamiątkę 1812 r. Po za Marsowem polem znajdują się okopy, usypane w 1611 r. przez Polaków na miejsce zrobionego wyłomu w mu­rze, zwane do dziś „Korolewskaja krepost'”. Wewnątrz tych okopów i na wałach urządzo­nym został ogród miejski. Podług jednodnio­wego spisu dokonanego d. 11 paźdz. 1881 r. S. ma 2163 dm., 256 placów próżnych, 34 cerkwi, 2 monastery męskie i 1 żeński, ko­ściół katol., kościół ewang., 55 magazynów, 365 sklepów i 33890 mk. (19579 męz., w tej liczbie 4128 wojska, i 14311 kob.). Podług wyznania było: 28924 praw., 1572 kat. (468 kob.), 383 ew., 2933 żyd., 55 machom, i 23 innych wyznań; podług zaś stanów: 4694 szlachty, 1.506 stanu duchów., 307 obywateli honor., 608 kupców, 10292 mieszczan, 8192 włościan, 8291 innych stanów. W 1600 r. w mieście (bez fortecy) było do 8000 dm. i około 80000 mk.; w 1787 r. do 2000 dm., 12000 mk., 15 cerkwi (10 murów.), 2 mona­stery; w 1867 r. 2149 dm. (177 murów.), 22977 mk. (12574 męż.), 35 cerkwi (33 mu­rów.), 3 monastery,. 364 sklepów (159 mur.), szpital miejski z oddziałem dla chorych umy­słowych, szpital wojskowy. W 1870 r. było tu 11 zakładów naukowych z 1120 uczniami (309 dziewcząt), mianowicie: gimnazyum kla­syczne męskie (379 uczniów), szkoła powiat. (102 ucz.), kursą pedagogiczne przy szkole po­wiat. (19 ucz.), seminaryum duchowne pra- wosł. (265 ucz.), szkoła duchowna (200 ucz.), gimnazyum żeńskie (131 ucz.), szkoła ducho­wna żeńska (51 ucz.), ochrona (104 dziew.), 2 szkoły cerkiewne (37 chłop, i 13 dziew.) i szkoła ludowa (9 chłop, i 10 dziew.). Miasto zajmuje 876 dzies. al. 2,102,-400 saż. kwadr.; własność miejską stanowi 4289 dz. ziemi, 4 domy i 30 sklepów. Dochody miejskie w 1869 r. wynosiły 31579 rs. W 1876 r. dochód wy­nosił 58813 rs., rozchód zaś 60108 rs. Z po­między cerkwi najważniejszym jest sobór pod wez. Wniebowzięcia N. Maryi P., wzniesiony w 1676 r. (budowę ukończono w 1772 r.) na miejsce pochodzącego z 1101 r. a wysadzone­go w powietrze w 1611 r., z cudownym obra­zem Bogarodzicy, malowanym podług podania przez św. Łukasza i przywiezionym w 1046 r. przez Annę, córkę cesarza greckiego Kon­stantyna a żonę ks. czernihowskiego Wsiewołoda Jarosławowicza. Z innych cerkwi za­sługują na uwagę: św. Piotra i Pawła, wznie­siona w 1146 r., św. Jana Ewang. z 1160- 1181 r. i św. Michała Archan. z 1180 r. Ko­ściół katol. p. w. Narodzenia N. M. P., z mu­ru wzniesiony został w 1838 r. kosztem para­fian (ob. Tygod. Illustr. z 1870 r., Nr. 148). Parafia katol., dekan. klimowicko-mścisławskiego, ma 1509 wiernych. Dawniej były tu klasztory: dominikanów, bernardynów i misyonarzy a za czasów Władysława IV i Jana Kazimierza kolegium jezuickie. S. leży w okolicy niezbyt urodzajnej i dla tego zarówno pod względem handlowym jak przemysłowym niewielkie ma znaczenie. Handel ogranicza

[s. 899]

się na zaspokojeniu potrzeb miejscowych, i tylko nieliczni kupcy wywożą do Rygi zboże oraz siemię lniane i konopne, zakupywane w granicach gubernii. Dorocznie odbywają się dwa jarmarki (na Wniebowstąpienie i na św. Mikołaja d. 6 grudnia), obrót na których wynosi zaledwo 8-10000 rs. Również i tar­gi, odprawiane co tydzień w środy, piątki i niedziele, nie odznaczają się ożywieniem. Przemysł rękodzielniczy zaspakaja tylko po­trzeby klas uboższych, bogatsi bowiem za­opatrują się zwykle we wszelkie wyroby w Moskwie. W 1881 r. było w S. w ogóle 3981, W 1869 r. zaś tylko 1871 rzemieślni­ków, w tej liczbie: 677 majstrów, 674 ucz­niów i 520 robotników. Przemysł fabryczny słabo reprezentowany, chociaż w ostatnich czasach pomyślniej się rozwija. W 1849 r. było w S. tylko 11 fabryk, produkujących za 13610 rs., w 1857 r. liczba ich wzrosła do 49, z produkcyą na 67000 rs., w 1878 r. zaś istniało 54 fabryk, zatrudniających 397 ro­botników i produkujących za 148728 rs.

Historya.S. należy do najdawniejszych miast ruskich, pewne bowiem wzmianki o nim odnoszą się do IX w. Podług kroniki Nestora był on w tym czasie stolicą Krzywiczan, ple­mienia siedzącego na wierzchowinach Wołgi, Dźwiny i Dniepru. Prawdopodobnie w tym czasie 8. grał ważną rolę pod względem eko­nomicznym, leżał bowiem na drodze od Waragów do Grecyi. Po przywołaniu przez Słonim ks. waragskich, w czem, jak się zdaje, S. nie brał żadnego udziału, zostawał jeszcze czas pewien niezależnem. Dopiero w 882 r. stanął pod S. Oleg i nieznalazłszy oporu, pole­cił mieszkańcom uznać za władcę małoletnie­go Igora. Poczem w ciągu przeszło stulecia kroniki ruskie milczą zupełnie o S., jeden tylko Konstanty Porfirogeneta w tym czasie wzmiankuje o stosunkach handlowych Smo­leńska z Carogrodem. Od pierwszej ćwierci XI w. S. otrzymuje własnych książąt; w. ks. Jarosław I, przy podziale państwa swego po­między synami, nadał S. ks. Wiaczesławowi, zmarłemu w 3 lata po śmierci ojca (w 1057 r.). Dzielnicę smoleńską w tym czasie stano­wiła nie tylko dzisiejsza gub. smoleńska, lecz także i przyległe części gubernii witebskiej, pskowskiej, moskiewskiej i kałuskiej. Po Wia­czesławie otrzymał S. Igor Jarosławowicz a po jego śmierci (1059 r.) brat jego Światosław, ks. czernihowski, w 1077 r. zaś Wło­dzimierz Monomach, który po objęciu w. książęcej dzielnicy kijowskiej, nadał S. synom swoim Wiaczesławowi i Hlebowi. W 1125 r. otrzymuje dzielnicę smoleńską ks. Rościsław, syn w. ks. kijowskiego Mścislawa, protoplasta udzielnych ks. smoleńskich, od których po­szli w następstwie ks. jarosławscy, wiaziemscy i inni. W XIII w. S. prowadził ożywio­ny handel z Rygą i Gotlandyą, jak widać z umowy zawartej w 1288 r. Handel ten nie ustawał i potem, choć upadło polityczne zna­czenie S. w skutek powstania ks. włodzimiersko-zaleskiego. Pod koniec XIII w. rozpo­czyna się wpływ Litwy na losy ks. smoleń­skiego. W połowie XIV w. ks. smoleńscy faktycznie hołdowali już_Litwie i tak: w 1368 i 1370 r. ks. smoleński Światosław uczestni­czył w wyprawach Olgierda na Moskwę; w 1386 r. Litwini siłą osadzili na tronie ksią­żęcym Jerzego Swiatosławowicza. W 1395 r. Witold zajął S. i ustanowił w nim swoich na­miestników. Niebawem jednak w 1401 r. ks. Jerzy, wspierany przez teścia swego Olega, ks. riazańskiego, odzyskał miasto, które w r. 1403 Witold zajął czasowo i osadził w niem starostę z załogą litewską. Smoleńszczanie niejednokrotnie usiłowali wydobyć się z pod władzy litewskiej; w 1440 r. po zabiciu w. ks. Zygmunta powstali przeciwko nowo obranemu w. lcs. Kazimierzowi i powołali na tron począt­kowo ks. Dorohobuskiego a następnie ks. Je­rzego Mścisławskiego. Ale w. ks. Kazimierz w 1441 r. zdobył S. W 1449 r. w. ks. mo­skiewski Wasili Ciemny zawarł umowę z w. ks. litew. Kazimierzem, mocą której zrzekł się na zawsze S. i ziemi smoleńskiej. Nie zważając jednak na tę umowę pomiędzy Li­twą a w. ks. moskiewskimi wynikały częste walki o władanie nad miastem. W 1500 r. w. ks. Iwan Wasilewicz obiegł S., odparty jednak został przez Jerzego Paca i Mikołaja Sołohuba; w 1514 r. mieszczanie, za namową Michała Hlińskiego poddali się w. ks. Wasilowi Iwanowiczowi, który na prośbę Smoleńszczan potwierdził miastu przywileje nadane przez Aleksandra i Zygmunta I. S. pozosta­wał 97 lat pod panowaniem ruskiem i w tym czasie wzmocniono jego warownie. W końcu września 1609 r. wojsko polskie pod wodzą hetmana Żółkiewskiego podstąpiło pod S.; ob­lężenie trwało do 13 czerwca 1611 r., w któ­rym to dniu przez wyłom zrobiony w mu­rze wpadł do miasta Dorohostajski a mężny obrońca Smoleńska Michał Borysowicz Szein poddał się głównodowodzącemu wojskami polskiemi Jakubowi Potockiemu. Podczas oblę­żenia tego miasto wielce ucierpiało, o bogac­twie zaś i ludności jego świadczyć może ta okoliczność, że według spółczesnych kronika­rzy miało wówczas do 30000 ludzi zdolnych do noszenia broni. Odzyskanemu miastu na­dał Zygmunt III magdeburgią, ustanowił 2 jarmarki dwutygodniowe i targi w niedzielę; pozwolił na wagę miejską, skład towarów, dwór gościnny, łaźnię miejską i t. d., z obra­caniem dochodów pobieranych z tych zakła­dów na rzecz miasta; kazał urządzić cechy

[s. 900]

rzemieślnicze, wybudować ratusz z kamieni, zakazał żydom i Tatarom pobytu w mieście, uwolnił mieszczan od dawania podwód i t. d. D. 13 lutego 1613 r. nadał miastu przywilej, nakazujący kupcom z innych miast przyby­wającym, aby towary i inne rzeczy kupowali od mieszczan. Przywilejem z d. 24 czerwca 1623 r. nadał miastu dużo gruntów, łąk, lasu. Podczas bezkrólewia po śmierci Zygmunta III car Michał Fiedorowicz w 1632 r. posłał Szeina z licznem wojskiem pod S., broniony przez Stanisława Wojewódzkiego. Oblężonym przybył na pomoc Władysław IV i d. 14 lu­tego 1634 r. zmusił Szeina do poddania się wraz z całem wojskiem i działami (ob. Liske, Oblężenie S. 1634 r., w Bibl. Ossol., t. VII; Kotłubaj, Odsiecz S. i pokój Polanowski, Kra­ków, 1858). Dopiero w 1654 r. car Aleksy Michajłowicz osobiście podstąpił pod S. i po sześciotygodniowem oblężeniu zmusił wwodę smoleńskiego Filipa Obuchowicza do podda­nia się w d. 29 września t. r. Na mocy umo­wy zawartej w 1667 r. w Andruszowie, S. ustąpiony został Rossyi na 13 lat, na mocy zaś pokoju Grzymałtowskiego z 1686 r. na zawsze. Podczas wojny Północnej S. stano­wił ważny punkt operacyjny i w nim była główna kwatera Piotra Wielkiego, lecz wy­padki wojenne zdała go ominęły. W 1730 r. urządzoną została w 8. główna komora celna pograniczna; w 1773 r. utworzono tu filię ban­ku asygnacyjnego. Założenie Petersburga, zajęcie Rygi i innych portów nadbałtyckich oraz opadnięcie wód w Dnieprze i Dźwinie, niekorzystnie wpłynęły na rozwój handlu, który zwłaszcza po przyłączeniu Białorusi i posunięciu tym sposobem granic państwa, zu­pełnie podupadł. Wojna 1812 r. zadała wresz­cie stanowczy upadek miastu. S. znajdując się na drodze wielkiej armii, podległ wszel­kim klęskom wojny i przez długie lata nie mógł przyjść do siebie. Straty poniesione wówczas przez miasto oceniają na 6,592,404 rs. W 1708 r. S. został mtem gubernialnem; w 1713 r. zaliczony był do gub. ryskiej; od 1776 r. mto gubern. namiestnictwa smo­leńskiego, przemienionego w 1796 r. w gu­bernię. Zygmunt III nadał S. herb, przed­stawiający Archanioła Michała w żelaznej zbroi, trzymającego w prawicy miecz goły i depcącego czerwonego smoka, w czerwonem polu. Przedtem S. używał pieczęci, na której wyrżnięta czapka książęca, leżąca na tronie książęcym. Co do smoleńskiego wojewódz­twa ob. t. V, 342. Biskupstwo katolickie smoleńskie założone zostało i opatrzone do­chodami przez Zygmunta III w 1613 r. Pier­wszym biskupem, przez Władysława IV mianowanym, był 1638 r. Piotr Parczewski. Biskupi smoleńscy w rzędfcie biskupów zajmo­wali w senacie ostatnie miejsce, t. j. po bi­skupie wendeńskim, później inflanckim. Po zajęciu S. przez Rossyę biskupi rezydowali w Wilnie. Ostatnim (czyli 18) biskupem smo­leńskim był Tymoteusz Górzański r. 1795, wyniesiony później na biskupa poznańskiego. Biskupstwo to zniesione zostało z chwilą po­wstania arcybiskupstwa mohylewskiego. Stacya S. dr. żel. moskiewsko-brzeskiej, pomię­dzy stacyami Duchowskaja (o 16 w.) a Ka­tyń (o 20 w.), odległą jest o 392 w. od Mo­skwy a 631 w. od Brześcia. St. S. dr. żel. orłowsko-witebskiej, pomiędzy st. Riabcewo (o 29 w.) a Kupryno (o 21 w.), odległą jest o 360 w. od Orła a 128 w. od Witebska.

Smoleński powiatznajduje się w zachodniej części gubernii, graniczy na płn. i płn.-zach. z pow. duehowszczyńskim, na zach. z jelnieńskim, na płd. z rosławskim, na płd.-wschód z kraśnińskim, na wschód z gub. mohylewską a na płn.-wschód z pow. porzeckim i podług pułk. Strelbickiego zajmuje 58’37 mil albo 28 24’6 w. kw. (podług Schweitzera 52’20 mil al. 2525’8 w. kw.). Pod względem ukła­du pionowego powierzchnia powiatu stanowi przejście od części górzystej do nizinnej, za­legającej południową część gubernii. Pagórki przerzynające powiat w rozmaitych kierun­kach, zwłaszcza zaś na praw. brzegu Dniepru, nadają powierzchni charakter falisty. Pod względem geognostycznym powiat należy do formacyi napływowej, podłoże której w wielu miejscach stanowią pokłady gliny i marglu, należące do dawniejszej formacyi trzeciorzę­dowej. W okolicy S. spotyka się gleba glinkowata, z rozrzuconemi kamieniami wapiennemi, pochodzenia napływowego, co się okazuje z ich kształtu zaokrąglonego. W wielu miej­scach spotykają się głazy eratyczne, niekiedy olbrzymich rozmiarów. Na płn. od S. znajdu­ją się piaskowce formacyi trzeciorzędowej. Z formacyi napływowej nowszej zasługuje na uwagę torf, występujący w mniejszej ilości niż w sąsiednich powiatach. Gleba jest prze­ważnie gliniasta, na brzegach Dniepru zaś piaszczysta. Cała powierzchnia należy do do­rzecza Dniepru, przerzynającego powiat od wschodu na zachód na dwie prawie równe po­łowy. Wszystkie dopływy Dniepru są nie­znaczne i nie mają znaczenia pod względem ekonomicznym. Ważniejsze z nich Chmost’ i Soża. Jezior mało i wszystkie nieznaczne; największe Kupryńskie (5 w. dług.), Sawiń­skie (3 w. dług., 7 1/2 w. szer.) i Peniskor (2 w. dług. i 1/2 szer.). Również nie ma wię­kszych błot; spotykają się one w dolinach rzek. W lasy niezbyt bogaty jest powiat; zajmowały one w 1867 r. 110000 dzies. Po­dług danych z 1867 r. było w powiecie (bez miasta) 69216 mk. (33668 męż.), w tej liczbie

[s. 901]

995 szlachty, 17241 włościan skarbowych, 10959 czynszowników, 36254 uwłaszczonych. Pod względem etnograficznym masę narodo­wości stanowią Białorusini (90 %). W 1859 r. było w powiecie 933 miejsc zamieszkałych, w tej liczbie 38 siół, 616 wsi i 279 drobnych osad. Jakkolwiek mieszkańcy zajmują się prawie wyłącznie rolnictwem, jednak zaró­wno z powodu małej urodzajności gleby jako też ostrego klimatu, uprawa ziemi stoi na ni­skim stopniu. Sieją przeważnie żyto i owies, plon których zaledwo wystarcza na zaspoko­jenie potrzeb miejscowych i w wyjątkowych tylko latach nadmiar bywa sprzedawanym. Oprócz tego uprawiają len i po części konopie. Hodowla bydła mało rozwinięta. Sadownic­two, stanowiące dawniej ważną gałąź gospodarstwa wiejskiego, znajduje się obecnie w zupełnym upadku. Przemysł leśny bardzo ograniczony, przemysł zaś fabryczny prawie nie istnieje i w 1870 r. reprezentowany był przez 5 gorzelni, produkujących za 43210 rs.

Smoleńska gubernia,jedna z gub. środko­wych Rossyi Europejskiej, stanowi przejście od Wielkiej rossyi do Białorusi. Leży pomię­dzy 53° 50′ a 56° 36′ płn. szer. i 48° 30′ a 53° 25′ wsch. dłg. od F. Graniczy na płn. i płn.-wschód z gub. twerską (na przestrzeni 310 w.), na wschód z gub. moskiewską (152 w.) i kałuską (413 w.), na płd.-wsch., płd. i płd.-zach. z gub. orłowską (200 w.) i czernihowską (30 w.), na zach. i płd.-zach. z gub. mohylewską (390 w.), witebską (160 w.) i pskowską (110 w.). Podług obliczeń pułk. Strelbickiego powierzchnia obejmuje 1013’66 mil al. 49037 w. kw.; podług pomiarów wojenno-topograficznych 1018’12 mil al. 49262 w. kw., podług zaś dawniejszych pomiarów mierniczych wynosi tylko 966 mil al. 46746″5 w. kw. al. 4869466’5 dzies. Największa dłu­gość wynosi 340 w., szerokość zaś 280 w. Powierzchnia gubernii, leżącej na krańcu z je­dnej strony centralnego zagłębienia moskiew­skiego, z drugiej zaś Polesia białoruskiego, niewielką przedstawia rozmaitość pod wzglę­dem topograficznym. Najbardziej wyniosłą część gubernii stanowią powiaty płd.-zachodnie, w których biorą początek rzeki należące do czterech systematów wodnych: wolskiego (Wazuza z Gżacią), moskiewskiego (rz. Mo­skwa i Worja, dopł. Ugry), dnieprowskiego (Dniepr) i dźwińskiego (Obsza i Łuczesa). Dział wodny przechodzi przez płn.-wschod. część pow. bielskiego, zachód, i południową część pow. Byczewskiego i przez pow. gżacki, zkąd odrośle wyniosłości rozgałęziają się we wszystkie strony. Przez powiaty bielski, porzecki i duchowszczyński przechodzi ramię, oddzielające Dniepr od dopływów Dźwiny; przez wiaziemski, juchnowski i dorohobuski ciągnie się dział wodny pomiędzy Dnieprem a rzekami systematu Oki (rz. Ugra z Worją) i rozgałęziwszy się w końcu przechodzi do sąsiednich gubernii (kałuskiej, orłowskiej i mohylewskiej). Najwyższy punkt w połnocnej części gubernii (pod wsią Piłatowa w po­wiecie dorohobuskim) dochodzi 896 st., w po­łudniowej zaś (pod wsią Tołbina w pow. rosławskim) 734 st. npm. W ogóle powierzch­nia gubernii przedstawia płaską równinę, w południowej tylko części poprzerzynaną szeregiem małych wyniosłości, towarzyszą­cych biegowi rzek. Pod względem ustroju geognostycznego odróżniamy tu trzy formacye: wapień górny, kredową i trzeciorzędową, przykrytą w części napływami dawniejszemi (dyluwialnemi), w części nowszemi. Formacya kredowa znajduje się na niewielkiej prze­strzeni południowej części pow. rosławskiego, w pobliżu granic gub. smoleńskiej, orłow­skiej i czernihowskiej. Wapień górny zaj­muje wschodnią, formacya trzeciorzędowa zaś zachodnią część gubernii; za granicę pomię­dzy niemi można przyjąć linię idącą od pół­nocnej granicy gub. smoleńskiej przez mto Biełoj i Dorohobuż aż do wejścia rz. Desny w granice gub. orłowskiej. Obnażenia wapie­nia w wielu miejscach wychodzą na po­wierzchnię ziemi nieprzykryte pokładami no­wszemi. W pow. juchnowskim, w dolinie rz. Ugry, znajdują się dość cieńkie pokłady wę­gla kamiennego. Z pokładów formacyi trze­ciorzędowej spotykają się: gliny żelaziste, margiel i piaskowiec, te ostatnie w pow. smo­leńskim, porzeckim, duchowszczyńskim i za­chodniej części bielskiego. Pokłady dyluwialne, złożone z pomieszania gliny i piasku w różnych stosunkach, zawierają w sobie kamienie eratyczne, w które obfituje zwła­szcza płn.-zachodnia część gubernii. Do naj­nowszych formacyi napływowych należy ru­da błotna, zawierająca do 60% tlenku żelaza, spotykana w pow. porzeckim, roslawskim, wiaziemskim i w niektórych częściach po­wiatu duchowszczyńskiego; dalej tuf wapienny (w pow. smoleńskim i rosławskim) i torf (w pow. bielskim i porzeckim, w mniejszej zaś ilości w pow. duchowszczyńskim i smo­leńskim). Gleba przeważnie gliniasto-piaszczysta, w ogóle niezbyt urodzajna. Do naj­mniej urodzajnych należą: pow. porzecki i juchnowski, mające glebę kamienistą, oraz bielski, porzecki a także w części dorohobu­ski, duchowszczyński i smoleński, gdzie prze­waża t. z. popielatka. Pod względem hygrograficznym gubernia należy do systematu rz. Wołgi, Oki, Dźwiny Zachodniej i Dniepru. Rzeki systematu Wołgi zraszają wschodnią połowę pow. syczewskiego i zachodnią część gżackiego. Należy tu Wazuza (do 80 w. dług.

[s. 902]

w granicach gub.) z Gżacią (105 w. dług.). Do systematu rz. Oki należą: Moskwa (38 w. w granicach gub.) i Ugra (do 210 w.) z Worją. Ważne znaczenie ekonomiczne dla guber­nii mają rzeki należące do systematu Dźwiny Zachodniej, mianowicie sama Dźwina, prze­rzynająca płn.-zachod. część pow. bielskiego i płynąca dalej na przestrzeni 50 w. zachod­nią granicą pow. bielskiego i półn. porzeckiego, oraz jej dopływy Kaspla (91 w.) i Mę­ża (130 w.) z Obszą (125 w.), Łuczesą (73 w.) i Berezą (87 w.). Dniepr ze swemi dopływa­mi, jakkolwiek zrasza większą część gubernii, pod względem jednak ekonomicznym ma da­leko mniejsze znaczenie, żadna bowiem z rzek do jego systematu należących nie jest żeglo­wną. Dniepr bierze początek w pow. bielskim, zrasza na przestrzeni 473 w. w większej lub mniejszej części pow. syczewski, wiaziemski, dorohobuski, duchowszczyński, jelniński, smo­leński i kraśniński; odbywa się na nim w nie­wielkiej ilości spław drzewa. Z dopływów Dniepru ważniejsze: Wop’ (130 w.), Chmost’ (55 w.), Wiaźma (90 w.), Ośma (80 w.), Uża (55 W.), Soż (do 220 w.), Desna (150 w.) z Ipucią (do 100 w.). Podług danych z 1859- 1862 r. przewożono średnio rocznie 4942950 pud., wartości 4400997 rs., z czego na Obszę przypada 2504574 pud., wartości 1597817 rs., naKasplę 1889890 pud., wartości 2111079 rs,, a na Gżat’ 548486 pud., wartości 471334 rs. W tychże latach spławiano Dnieprem drzewa za 9416 rs. rocznie. Z rozwojem dróg żelaznych żegluga traci coraz bardziej swe znaczenie. Jeziora, chociaż rozrzucone w zna­cznej ilości po całej gubernii, zwłaszcza zaś w płn.-zach. i zachodniej jej części, w ogóle są nieznaczne. Najważniejsze z nich jezioro Szczuczje (w pow. porzeckim) ma do 12 w. dług. i 1 1/2 w. szerok. Powiaty: bielski, porzecki i po części duchowszczyński obfitują w błota, zajmujące rozległe przestrzenie; w pow. rosławskim znajduje się ich znacznie mniej, w pozostałych zaś powiatach błota spotykają się tylko wyjątkowo. Z błot naj­ważniejsze: Swickie (30 w. dług. i od 1-10 w. szerok.) i Pileckie Mchy (do 200 w. kw.), oba w pow. bielskim. Klimat w ogóle umiar­kowany, w skutek jednak obfitości wód wil­gotny i niestały. Średnia roczna temperatura wynosi 3″9° H. Wiosna i jesień odznaczają się silnemi i częstemi wiatrami, miesiące zaś letnie (czerwiec, lipiec i po części sierpień) częstemi deszczami, co utrudnia sprzęt zboża. Pomimo nieumiarkowanego wycinania drze­wa gub. smoleńska bogata jest jeszcze w la­sy, a zwłaszcza część jej płn.-zachod. i połu­dniowa, w których lasy zajmują przeszło po­łowę ogólnej przestrzeni. O wyniszczeniu la­sów świadczą następujące cyfry: pomiar dokonany w 1778 r. wykazał 2503000 dzies., w 1847 r. było 2095000 dzies. a w 1870 r. już tylko około 1800000 dzies. Głównie wy­niszczone zostały lasy w pow. gżackim, juchnowskim i Byczewskim. Drzewostan stanowi przeważnie jodła, niekiedy w pomieszaniu z sosną, brzozą, osiną i olszą; dąb, klon, wiąz i lipa rzadko się spotykają. Podług danych z 1867 r. było w guber. 1163594 mk. (570259 męż.), w tej liczbie 81261 mk. w miastach, czyli 6’9%, wypada więc 23’7 mk. na 1 w. kw. al. 1147 mk. na 1 milę kw. Pod wzglę­dem stanów było: 20653 szlachty, 17105 sta­nu duchownego, 69211 mieszczan i kupców, 1005343 włościan, 50068 stanu wojskowego, 242 cudzoziemców i 972 innych stanów; pod względem zaś wyznań (oprócz prawosł.): 846 katol., 14831 rozkolników, 350 protest., 907 żyd. i 33 machom. Pod względem etnogra­ficznym przeważna część ludności należy do plemienia białoruskiego, pochodzącego od pierwotnych mieszkańców tych stron Krzywiczan. Tylko mieszkańcy płn.-wsch. części gubernii są potomkami późniejszych koloni­zatorów wielkoruskich. Wielkorusi zajmują cały pow. gżacki i syczewski, oraz większe części bielskiego, wiaziemskiego i juchnowskiego. Podług danych z 1866 r. na 100 mk. było 42 42 Wielkorus., 46-68 Białoruś, i 10’55 stanowiących przejście od jednego plemienia do drugiego. W 1870 r. było w gub.: 441 cerkwi murów, i 273 drewn.; 11 monasterów murów, i 1 drewn., 1 kościół katol. murów., 1 kościół protest, i 7 domów modlitwy roz­kolników. W 1859 r. było 12006 osad zamie­szkałych, mających 118707 dm., w tej liczbie: 12 miast, 555 siół, 2187 siółek, 7 słobód, 8736 wsi i 509 osad drobniejszych. Pod względem zajęcia mieszkańców gub. smoleńska stanowi przejście od gubernii rolniczych do przemy­słowych. Rolnictwoz powodu gatunku gleby i klimatu może tylko w bardzo urodzajne lata zaspokoić potrzeby mieszkańców. Sieją głó­wnie owies, dalej żyto, w mniejszej ilości jęczmień i tatarkę, wyjątkowo zaś tylko psze­nicę. Podług Sołowiewa (Selsko hoz. statis. smoleń, gub., 1855) średnio rocznie wysiewa­no: 731000 czet. żyta, 1024000 owsa, 109000 tatarki; zbierano zaś: 2449000 czet. żyta, 2588000 owsa, 441000 jęczmienia i 367000 tatarki. Len i konopie uprawiają wszędzie, przeważnie zaś len w pow. gżackim, juchnowskim i wiaziemskim, konopie zaś w rosław­skim. Ogrodnictwo i sadownictwo na niskim stoją stopniu, podobnie jak i chodowla koni i bydła, w ogóle drobnego i nędznego. Pszczolnictwo było tu dawnemi czasy w stanie kwi­tnącym, obecnie upada coraz więcej. Ważną gałęź zajęcia mieszkańców stanowi przemysł leśny. Wielu mieszkańców zajmuje się robotami

[s. 903]

ziemnemi przy budowie dróg szosowych i żelaznych, oraz ciesielstwem, kamieniar­stwem i sztukatorstwem. Przemysłem ręko­dzielniczym zajmowało się w 1870 r. (w mia­stach) 4979 osób (2218 majstrów, 1821 robot­ników i 940 uczniów). Przemysł fabryczny słabo rozwinięty i ogranicza się głównie na gorzelniach. W 1851 r. 92 fabryk (oprócz go­rzelni) wyprodukowało za 560000 rs.; w 1863 r. było 175 fabryk, .z produkcyą na 572960 rs.; w 1870 r. było 613 fabryk (z gorzelniami zaś i browarami 719), z produkcyą 906065 rs. (2826396 rs.). Z fabryk, oprócz 78 gorzelni, zajmujących 1041 robotników i produkują­cych za 1869261 rs., oraz 12 browarów (55 robotn. i 41551 rs. produkcyi), ważniejsze: 1 fabryka sukna (180 rob. i 125000 rs.), 37 garbarni (208 rob. i 137354 rs.), 6 hut szkla­nych (366 rob. i 55653 rs.), 2 fabr. wyrobów kryształowych (339 rob. i 141200 rs.), 66 ce­gielni (442 rob. i 62037 rs.), 5 fabr. zapałek (145 rob. i 48665 rs.) i in. Pod względem oświaty w 1870 r. było w gubernii 233 za­kładów naukowych, z 7213 uczącymi się (916 dziewcząt), w tej liczbie 2 gimnazya męskie (418 uczniów) i 1 żeńskie (131 dziew.), pro- gimnazyum żeńskie (81 dziew.), 7 szkół po­wiat. męs. (474 uczn.), 1 seminaryum duch. (165 uczn.), 55 szkół cerkiewnych męs. (1000 uczn.), 1 żeńska (10 dziew.), 23 wspólnych (574 uczn.), 73 szkół gminnych męs. (1763 uczn.), 2 żeńs. (24 dziew.) i 32 wspólne (1026 uczniów). Pod względem administracyjnym dzieli się gub. smoleńska na 12 powiatów: smo­leński, bielski, dorohobuski, duchowszczyń­ski, gżacki, jelnieński, juchnowski, kraśniński, porzecki, rosławski, syczewski i wiaziem­ski. Pod względem historycznym prawie cała przestrzeń dzisiejszej gub. smoleńskiej stano­wiła niegdyś siedzibę Krzywiczan, przebywa­jących podług Nestora u wierzchowin Wołgi, Dźwiny i Dniepru. W 882 r. przyłączoną zo­stała do ks. kijowskiego. Od czasu podziału ks. kijowskiego przez Jarosława I aż do 1396 r. stanowiła odrębną dzielnicę, poczem zajęta została przez w. ks. litewskiego Witolda. Odtąd ziemia smoleńska stanowi kość niezgo­dy pomiędzy w. ks. litewskiem a następnie Rzplitą, z jednej, a państwem moskiewskiem, z drugiej strony, aż do 1686 r., w którym Smoleńsk wraz z miastami Dorohobużem, Biełym, Krasnym i Rosła wiem ostatecznie został zwrócony Rossyi. Wiazma przeszła do Ros­syi poprzednio już w 1618 r. a Jelnia i Porzecze w 1654 r.; Gżack zaś, Syczewka, Duchowszczyzna i Juchnów należą do miast nowszych. W 1708 r. utworzoną została gub. smoleńska, w skład której weszły, oprócz dzisiejszej gubernii, jeszcze część gub. kału­skiej i twerskiej oraz powiat odojewski gub. tulskiej. W 1719 r. zniesiono gub. smoleńską i z miast Smoleńska, Biełego, Wiaźmy, Dorohobuża i Rosławia utworzono prowincyę smo­leńską gub. ryskiej, którą w 1726 r. zamienio­no znów na gubernię. W 1775 r. utworzono namiestnictwo smoleńskie, w skład którego, oprócz powyżej wymienionych miast, weszły jeszcze: Porzecze, Jelnia, Syczewka, Kaspla, Krasne, Ruposowo i Gżack. W 1777 r. za­miast Kaspli i Ruposowa przeznaczono na miasta powiatowe Juchnów i Duchowszczyznę. W 1796 r. namiestnictwo smoleńskie przemianowano na gubernię. W 1812 r. cała gubernia, z wyjątkiem pow. bielskiego, wie­le ucierpiała od przejścia armii francuskiej. Szkody poniesione wówczas w dobytku i nie­ruchomościach, nie licząc bydła, obliczone na 74373842 rubli assygn. Z opisów gubernii ważniejsze: Cebrikowa, Smolenskaja gub. (Pe­tersburg, 1862 r.); Szestakowa, Geografia 8molenskoj gub. (Pamiat. Kniżka na 1857 r.); Stiernskanc, Wojen.-stat. obozr. smolenskoj gub. (1852 r.) i w. in.

J. Krz.